رویداد «مسائل نظام رسانه‌ای ایران همراه با یادمان دکتر سیدوحید عقیلی» دوشنبه ۱۱ تیر ۱۴۰۳  با حضور باقر ساروخانی (عضو هیأت علمی دانشگاه سوره)، عباس اسدی (عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی)، علیرضا دهقان‌نیری (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران)، محمد سلطانی‌فر (عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات)، لیلا وصالی (عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی)، سیدرضا نقیب‌السادات (عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی)، محمدرضا رسولی (عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی)، یوسف خجیر (عضو هیأت علمی دانشگاه سوره)، باقر انصاری (عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی)، محمدرضا برزویی (عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق ع)، اسماعیل صابر (عضو هیأت علمی دانشگاه جامع امام حسین ع) و حسین ظفری (عضو هیأت علمی دانشگاه جامع امام حسین ع)، حسین داوری، ابوطالب ایرانمهر و گودرز میرزایی (مترجمان آثار) در تالار شهید آوینی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار ‌شد.

در افتتاحیه این رویداد، مجتبی صمدی؛ رئیس پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه، در گرامیداشت یاد و خاطره زنده‌یاد سیدوحید عقیلی، گفت: نوع نگاه استاد عقیلی به هویت دینی و فرهنگی ایران، به‌گونه‌ای بود که توانستند در فضای کنونی جامعه ایران و در حوزه علوم ارتباطات، به‌عنوان یک کنشگر و انسان رسانه‌ای نقش ایفا کنند و جایگاه خاصی را به خود اختصاص دهند. آثار و تألیفات ایشان به‌گونه‌ای است که بنده خود را به‌عنوان شاگرد ایشان تلقی می‌کنم. رونمایی از این سه کتاب نیز که کارهای آن در دوران ریاست استاد عقیلی بر پژوهشکده ارتباطات انجام شده، بی‌مناسبت با گرامیداشت یاد این استاد بزرگ نیست.

در ادامه باقر ساروخانی با بیان اینکه استاد عقیلی در سه بعد «معلمی»، «مدیریتی» و «روزنامه‌نگاری»، بسیار شاخص بود، ضمن اشاره به برخی صفات معلم، در وصف او اظهار داشت: معلم خوب کسی است که دانایی تولید کند و آن را در خدمت جامعه به کار بگیرد. معلم باید بیان خوبی داشته باشد و انتقال‌دهنده خوبی باشد. همچنین باید به‌قدری توانا باشد که ذهن دانشجویان را برانگیرد. ساختارهای اجتماعی ما نمی‌توانند این انگیزه را ایجاد کنند. موضوع دیگر، توانایی در ایجاد و استفاده از ظرفیت توجه در دنیایی‌ست که توجه نادر و دزدان و رقابت‌جویان آن بسیار است. به همین دلیل یکی از بحث‌های مهم ما با دکتر عقیلی، چگونگی این مدیریت توجه بود؛ اینکه چطور بتوانیم رسانه‌ای بسازیم که ابتدا مشتریان خود را ببیند و دوم، زمانی که ذائقه آن‌ها تغییر کرد، بتواند تغییر کند. یکی دیگر از ویژگی‌های معلم، نظم است که دکتر عقیلی، استاد نظم بود. او همواره گشوده بود و نقدپذیر و آماده شنیدن دیگران. مسئولیت‌پذیری و تعهد، خصوصیات دیگری هستند که باید به او اضافه کرد. در کل می‌توان گفت استاد عقیلی، یکی از چهره‌های زیبای معلمی بود که هرچند رفتند اما یادشان به نیکی در میان ما است و چه سعادت بزرگی برای انسان که یادش به نیکی باقی بماند.

محمد سلطانی‌فر سخنران بعدی این برنامه با اشاره به نظم و تعهد کاری دکتر عقیلی گفت: استاد عقیلی از زمانی که به تهران تایمز آمدند، نظم و تعهد بالایی در کار داشتند. ایشان به هیچ‌وجه اهل کم‌فروشی در حوزه‌های مختلف نبودند. یکی از مشکلات ما در روزنامه، تأخیر مسئولین صفحات در ارائه به موقع صفحاتشان بود اما هیچ زمانی پیش نیامد که چاپ‌چی منتظر صفحه دکتر عقیلی بماند. این نظم در دانشگاه هم مشهود بود. دکتر عقیلی به دلیل تخصصشان در حوزه زبان، عمدتاً آخرین مباحث علم روزنامه‌نگاری را در مسیر کاری خود می‌آوردند و به‌روز بودند. ایشان جزء معدود افرادی بودند که تبسم و حسن خلقشان حتی در مواقع پرکاری و خستگی و ناراحتی، پایدار و دائمی بود.

در ادامه محمدرضا رسولی دکتر عقیلی را نماد مهر و وفا و حلقه وصل دوستانش دانست و افزود: دکتر عقیلی نگینی از جمع دوستانش بود. آموزه‌های او همواره زنده و جان‌بخش و اندیشه‌های زیبای انسانی والایش، الهام‌بخش و تأثیرگذار هستند. او استادی برجسته در حوزه فرهنگ و رسانه بود که با تلاش بی‌قفه، تعهد و دلسوزی بسیار، سهم به‌سزایی در اعتلای دانش علوم ارتباطات داشت. او با به‌سامان‌کردن دانشکده‌ای نوپا در دانشگاه آزاد تهران مرکز و همچنین در کسوت ریاست دانشکده علوم‌انسانی دانشگاه واحد علوم تحقیقات و بعدها ریاست پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، با تلاش بسیار، نمونه‌ای از مدیران علمی مثال‌زدنی و موفق بود که زندگی خود را وقف اعتلای دانش ارتباطات کرد. فقدان او ضایعه‌ای برای دانشگاه، دانشجویان و جامعه علمی کشور است.

در پایان پنل اول، مریم فراهانی همسر دکتر عقیلی، او را همسری فوق‌العاده و پدری نمونه برای فرزندانش دانست و با بیان اینکه وجود استاد تا آخرین لحظه برای ما آموزش‌دهنده بود، ادامه داد: همواره در زندگی به دنبال حقیقت بود؛ هرچند به مذاق خیلی‌ها خوش نمی‌آمد. ایشان همواره توصیه می‌کردند که به دنبال حقیقت باشیم چراکه نفع زیادی به همراه دارد. امیدوارم بتوانیم ادامه‌دهنده راه ایشان باشیم.

پنل دوم این رویداد به بررسی مسائل نظام رسانه‌ای ایران اختصاص داشت که صاحب‌نظران درمورد آن به بحث پرداختند. در این خصوص علیرضا دهقان‌نیری با بیان اینکه مسائل نظام رسانه‌ای ایران، خیلی مهم و با ابعاد گسترده است، مهم‌ترین مسئله این حوزه را «ابهامات، محدودیت‌ها و دشواری‌های ساختاری آزادی بیان» دانست و تصریح کرد: مهم‌ترین مشکل ارتباطاتی ما، ابهامات، محدودیت‌ها و دشواری‌های ساختاری آزادی بیان در کشور است که این خاص ایران نیست و می‌تواند در فضاهای سیاسی مختلف وجود داشته باشد. این مشکل، مشکل تازه‌ای هم نیست و ما می‌توانیم عقبه آن را در زمان رونق رسانه‌ها در عصر مشروطه ببینیم. که خروجی‌های ارتباطات و اثر ارتباطات سیاسی، خیلی به دوران کنونی ما شباهت دارند. ما امروز این ابهامات ارتباطی و خروجی و میزان اثربخشی این ارتباطات را می‌توانیم به‌طور مثال در مناظره‌های انتخاباتی ببینیم که کاندیداها به جای بیان شفاف و صریح و صحبت از اولویت‌ها و ارائه راهکار برای آن‌ها، کلی‌گویی می‌کنند. لذا اگر بخواهیم به این شیوه جلو برویم، آگاهی رسانه‌ای ایجاد نخواهد شد. ما مشکلات ساختاری آزادی بیان داریم که نمی‌توانیم در وهله اول آن را به نحوه عملکرد رسانه‌ها ارتباط دهیم؛ چراکه این موضوع منفک از ساختار اقتصادی و سیاسی نیست. حل مشکلات اقتصادی، یعنی استفاده از مشارکت اقتصادی و حل مشکلات سیاسی یعنی استفاده از مشارکت سیاسی. تا زمانی که قواعد و مقررات این حوزه‌ها شفاف نباشد، نحوه عملکرد رسانه‌ها هم بسته به شرایط به راحتی تغییر خواهد کرد.

سیدرضا نقیب‌السادات با تعریف مسئله به شرایط عدم تعادل، از ضرورت پیدا کردن این شرایط عدم تعادل در نظام رسانه‌ای سخن گفت و اذعان کرد: برای شناخت مسائل نظام رسانه‌ای، باید 4 حوزه مهم در رسانه یعنی «اداره و سازمان»، «محتوا»، «مخاطب» و «آثار اجتماعی» تولید رسانه‌ای را بررسی کرد. لذا برای اصلاح چالش‌های نظام رسانه‌ای، باید بدانیم قرار است کدام بخش را اصلاح کنیم. نکته بعدی، تعیین نوع رسانه است. از ابتدای شکل‌گیری رسانه‌ها، سیر مختلف ارتباطات شفاهی، گروهی، جمعی، همگانی، دوربرد، کامپیوتری و رسانه‌های ترکیبی طی شده است؛ لذا باید بدانیم تمرکز ما بر کدام بعد است. یکی از چالش‌های مهم در حوزه رسانه، ضعف تقنینی است. ما هنوز نتوانسته‌ایم چارچوب یا مجموعه مقررات برای نظام جامع رسانه‌ای داشته باشیم که مجلس شورای اسلامی هم آن را تأیید کند. در فراهم‌کردن تمهیدات لازم برای رفع چالش‌های این حوزه باید تمهیدات قانونی برای نظام‌مندسازی نظام رسانه‌ها، فضای دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی، استقلال و مالکیت رسانه‌ها، چالش‌های حرفه‌ای و اخلاقی، مخاطبان با دو حوزه سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای و تأثیرات فرهنگی و اجتماعی رسانه‌ها مورد توجه قرار گیرند. تنها با قانونمندکردن این حوزه می‌توانیم آسیب‌ها و چالش‌های آن را کم کنیم.

در ادامه باقر انصاری از منظر حقوقی به مسائل نظام رسانه‌ای کشور نگاه کرد و گفت: در بحث حقوقی، قبل از اینکه خکمی مقرر کنیم، ابتدا راجع‌به موضوع صحبت می‌کنیم. لذا باید ابتدا شناسایی وضع موجود داشته باشیم و بدانیم قرار است راجع‌به چه موضوعی سخن بگوییم. آنچه که امروز در حوزه رسانه راجع‌به آن صحبت می‌کنیم، با دهه ۷۰ بسیار تغییر کرده اما قوانین ما تغییری نکرده است. علاوه‌بر تغییر شکل وسایل ارتباطی، بن‌مایه‌های نظری هم تغییر کرده است. امروز ارتباطات، بسیار فراسرزمینی شده و قوانین ما برای کنترل آن دچار چالش هستند. در دنیا مسائلی چون روزنامه‌نگاری کودک، رقابت و تکثرگرایی رسانه‌ای و قوانین مالی رسانه‌ها بسیار مهم شده‌اند. درباره مدل‌های نظارت بر رسانه‌ها، به‌طور کلی ۷ مدل انحصار دولتی، اخذ مجوز، ثبت، اظهارنامه، نظام امتیاز، ممیزی و خودتنظیم‌گری در دنیا وجود داشته است که در دنیای فعلی، اکثر آن‌ها یا از بین رفته یا اصلاح شده‌اند اما ما همچنان در گذشته باقی مانده و نظام کنترل انحصار دولتی را اعمال می‌کنیم که این به نوع نگاه ما برمی‌گردد. لذا اولین مسئله ما، تغییر قوانین است و پیش از آن، تغییر نوع نگاه ما است.

محمدرضا برزویی درک مسائل نظام رسانه‌ای کشور را پیش از هر چیز منوط به فهم مدل مفهومی نظام رسانه‌ای دانست و ابراز کرد: برای شناخت مسئله، باید ابتدا مدل مفهومی نظام رسانه‌ای را بفهمیم که این مهم، نیازمند فهم ابعاد ساختاری، محتوایی، معنایی و زمینه‌ای است. اگر مدل مفهومی فهمیده نشود، مسئله از زوایای مختلف دیده خواهد شد. در نتیجه راهکارهای متفاوتی نیز ارائه خواهد شد. با تعیین مدل مفهومی، نسبت رسانه و حاکمیت، رسانه و مالکیت، رسانه و دین، رسانه و سرگرمی، رسانه و واردات تولیدات رسانه‌ای غربی یا غیر ایرانی و رسانه و آموزش، تعیین خواهد شد. ما امروز در تعریف سرفصل‌ها در نسبت بین رسانه و آموزش، درجا می‌زنیم. لذا در حوزه آموزش‌های دانشگاهی، نسبت آموزش رسمی برای تعامل با رسانه‌ها و تأسیس رشته‌های دانشگاهی، نیازمند انقلاب و تحول هستیم.

در پایان پنل دوم حسین ظفری با صحبت از «ارتباطات بحران» و توصیف شرایط بحران به حالتی پیچیده و خارج از شرایط عادی، اطلاعات محدود یا فقدان اطلاعات در آن، ضرورت ارائه اطلاعات در زمان محدود، تهدید آبرو، ارزش‌ها و تصویر ملی در آن شرایط، انتشار هر اطلاعات غلط یا ناقصی را دارای خاصیت بوم‌رنگی دانست و افزود: در شرایط بحران، توجه تمام افکارعمومی به یکباره به سمت ما جلب می‌شود که این می‌تواند چالش بزرگی باشد. یکی از مسائل و چالش‌های بزرگ در نظام رسانه‌ای، خلأ دانشی درباره ارتباطات بحران است. ما فارغ‌التحصیل، مدیر آشنا به این حوزه و حتی خبرنگار بحران نداریم. عدم توانایی سامان‌دهی رسانه‌ها در شرایط بحران، نوع اطلاع‌رسانی و مجرا و معناسازی پسابحران، از چالش‌های دیگری هستند که در زمینه ارتباطات بحران می‌توانیم به آن‌ها اشاره کنیم.

در ادامه این مراسم، ضمن ارائه گزارش پیش‌رویدادهای دانشکده‌های علوم ارتباطات، از سه کتاب جدید پژوهشکده ارتباطات با عناوین «سواد رسانه‌ای؛ کلیدهایی برای تفسیر پیام‌های رسانه‌ای»، «سوادهای رسانه‌ای؛ مقدمه‌ای انتقادی» و «بلاغت دیجیتال؛ نظریه، روش و کاربرد» رونمایی شد.

گزارش از: بهاره رضایی