برجستگی و توانمندي سازمان‌ها و جوامـع موفـق در عرصـه‌هـاي گونـاگون، به‌طور معمول به سازوکارهاي موجود در سطوح عالی سیاسـتگـذاري آنهـا مربوط میشود، که با تصمیم‌سازی گروهی و مشـورتی توانسـته‌انـد، الگـوي موفق و مؤثري را برپایۀ کارکرد اندیشکده‌ها و مراکز تصمیم‌ساز ایجـاد کننـد. درواقع، اندیشکده‌ها، حلقۀ گمشده سیاستگذاري‌ها و تصمیم‌گیري حکـومتی و دولتی هستند. در این میان، نخبگان اجرایی باید دریابند که به تنهایی قادر بـه درك و تحلیل تمام فرصت‌ها و موقعیت‌هاي تصمیم‌گیري و برنامه‌ریزي نیستند و لازم است که افراد خبره و اندیشمند گردآمده در اندیشکده‌ها - کـه کارشـان تحلیـل شـرایط داخل و خارج کشور و نیز ارائۀ ایده‌هاي نو است- در انجام امور، یاريشـان دهنـد.[1]

اندیشکده‌ها، سازمان‌های تجزیه و تحلیل و مشارکت در تحقیقات  سیاست‌گذاری عمومی هستند که تحقیقات، تحلیل و مشاوره سیاست‌محور در مورد موضوعات داخلی  و بین‌المللی را تولید می‌کنند و از این طریق به سیاستگذاران و مردم امکان می‌دهند  تا تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد خط‌مشی عمومی بگیرند. اندیشکده‌ها ممکن است  مؤسسات وابسته یا مستقلی باشند. امّا به‌عنوان نهادهای دائمی تشکیل می‌شوند، نه کمیسیون‌های  موقت. این مؤسسات اغلب  به‌عنوان پلی بین جوامع دانشگاهی و سیاست‌گذار و بین دولت‌ها و جامعه مدنی عمل می‌کنند  و در راستای منافع عمومی به‌عنوان صدایی مستقل عمل می‌کنند که تحقیقات کاربردی و پایه  را به زبانی قابل فهم، قابل اعتماد و در دسترس برای سیاستگذاران و عموم ترجمه می‌کنند.[2] در بازار جهانی ایده‌ها، اندیشکده‌ها  نیاز به توسعه مشارکت‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی دارند و در عین حال پلتفرم‌های جدید  و نوآورانه‌ای را برای ارائه محصولات و خدمات خود به مخاطبان در حال گسترش؛ شهروندان،  سیاستگذاران و کسب‌وکارها در سراسر جهان ایجاد می‌کنند.

شروع کار اندیشکده‌ها به میانۀ سـده بیسـتم و پس از جنگ جهانی دوم  مربوط می‌شود و بیش از 90 درصد اندیشـکده‌هـا از سـال 1950 به‌بعد تأسیس شده‌اند. عمده دلایل رشد  اندیشکده‌هادر قرن بیستم و بیست و یکم عبارتند از:[3]

   

انقلاب اطلاعات و فناوری.

پایان انحصار دولت‌های ملی بر اطلاعات.

افزایش پیچیدگی و ماهیت فنی مشکلات خط‌مشی‌گذاری.

افزایش اندازه دولت.

بحران اعتماد به دولت‌‎ها و مقامات منتخب.

جهانی شدن و رشد بازیگران دولتی و غیردولتی.

نیاز به اطلاعات و تحلیل به موقع و مختصر که «در شکل درست، در دستان مناسب، در زمان مناسب» باشد.

معیارهای جهانی رتبه‌بندی اندیشکده‌ها 

با توجه به فعالیت بیش از 8000 اندیشکده در سراسر دنیا،  برای اینکه مردم و نخبگان اندیشکده‌های برتر دنیا را بشناسند، رتبه‌بندی اندیشکده‌ها  در دنیا ایجاد شده است. موسسه لادر دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا زیر نظر جیمز جی مک‌گان،  یکی از برجسته‌ترین صاحب‌نظران حوزه اندیشکده‌ها در دنیا، اقدام به این رتبه‌بندی  کرده است. معیارهای ذیل برگرفته از آخرین گزارش این موسسه است که در سال 2021  منتشر شد:[4]  

   

- کیفیت و تعهد رهبری اندیشکده (رئیس اجرایی و بدنه حاکمیتی): این امر شامل مدیریت مؤثر مأموریت و برنامه‌های اندیشکده، بسیج منابع مالی و انسانی لازم برای انجام مأموریت و نظارت بر کیفیت، استقلال و تأثیر اندیشکده است.

- کیفیت و اعتبار کارکنان اندیشکده: توانایی گردآوری توده مهمی از محققان و تحلیل‌گران بسیار ماهر، با تجربه و سازنده که به عنوان متخصصان نوظهور یا شناخته شده در حوزه تحقیقاتی مربوطه خود شناخته می‌شوند.

- کیفیت و شهرت تحقیق و تحلیل تولید شده: توانایی تولید تحقیقات با کیفیت بالا، دقیق و سیاستی‌مدار که در دسترس سیاستگذاران، رسانه‌ها و عموم باشد.

- توانایی جذب و حفظ دانشمندان و تحلیل‌گران نخبه.

- عملکرد و شهرت آکادمیک: این شامل سختگیری علمی مرتبط با تحقیق انجام شده است و دربرگیرنده اعتبار رسمی پژوهشگران و تحلیلگران یک اندیشکده و تعداد و نوع انتشارات علمی تولید شده مانند: کتاب‌ها، مجلات و مقالات کنفرانس، تعداد ارائه‌های ارائه شده در جلسات علمی و سایر جلسات تخصصی و تعداد و نوع استنادات پژوهش‌های پژوهشگران اندیشکده در نشریات علمی تولید شده توسط سایر محققان است.

- کیفیت، تعداد و دسترسی به انتشارات اندیشکده.

- تأثیر تحقیقات و برنامه‌های یک اندیشکده بر سیاست‌گذاران و سایر بازیگران سیاستی: توصیه‌های سیاستی اندیشکده چقدر مورد توجه قرار گرفته یا عملاً توسط سیاست‌گذاران، جامعه مدنی یا بازیگران سیاستی پذیرفته شده است.

- شهرت نزد سیاستگذاران: شناخت نام اندیشکده مرتبط با موضوعات یا برنامه‌های خاص، تعداد جلسات توجیهی و قرار ملاقات‌های رسمی، تعداد خلاصه‌های سیاستی و راهبردنگاری‌های تولید شده، و استنادات رسمی ارائه شده.

- تعهد نشان داده شده به تولید تحقیق و تحلیل مستقل: این شامل استانداردها و خط‌مشی‌هایی برای تولید تحقیق و تجزیه و تحلیل دقیق مبتنی بر شواهد است که توسط اندیشکده، تیم‌های تحقیقاتی و پژوهشگران فردی آن ارسال و نظارت می‌شود. همچنین شامل افشای تضاد منافع (مالی، نهادی یا شخصی) و تعهد به غیرحزبی بودن و استانداردهای حرفه‌ای تثبیت شده برای تحقیقات در علوم اجتماعی است.

- دسترسی به نهادهای کلیدی: توانایی دسترسی و ارتباط با مخاطبان و پرسنل کلیدی مانند مقامات دولتی (انتخابی و انتصابی)، جامعه مدنی، رسانه‌های سنتی و جدید، و دانشگاه‌ها.

- توانایی گردآوردن بازیگران کلیدی سیاستی و ایجاد شبکه‌ها و مشارکت موثر با سایر اندیشکده‌ها و بازیگران سیاستی.

- برونداد کلی اندیشکده: پیشنهادهای خط‌مشی، بازدیدهای اینترنتی، جلسات توجیهی، نشریات، مصاحبه‌ها، کنفرانس‌ها، و کارکنان معرفی شده برای پست‌های رسمی.

- بهره‌برداری از تحقیقات، پیشنهاد سیاستی و سایر محصولات اندیشکده: انتقال و استفاده مؤثر از خلاصه‌های سیاستی، گزارش‌ها، توصیه‌های سیاستی و سایر محصولات توسط سیاست‌گذاران و جامعه سیاست‌گذاری، تعداد کارکنان فعلی و سابق که در نقش‌های مشاوره به سیاست‌گذاران خدمت می‌کنند، کمیسیون‌های مشاوره و جوایزی که به محققان اندیشکده برای دستاوردهای علمی یا خدمات عمومی داده می‌شود.

- سودمندی اطلاعات اندیشکده در مشارکت عمومی، کار دفاع، تهیه قانون یا آئین‌نامه، تهیه مقالات یا ارائه‌های دانشگاهی و انجام تحقیق یا تدریس.

- توانایی استفاده از رسانه‌های الکترونیکی، چاپی و جدید برای ارتباط با تحقیقات و دستیابی به مخاطبان کلیدی.

- شهرت رسانه‌ای: تعداد حضور در رسانه‌ها، مصاحبه‌ها و نقل قول‌ها.

- توانایی استفاده از اینترنت از جمله ابزارهای رسانه‌های اجتماعی، برای تعامل با سیاست‌گذاران، روزنامه‌نگاران و مردم.

- وب‌سایت و حضور دیجیتال: کیفیت، دسترس‌پذیری و حفظ مؤثر حضور وب اندیشکده و همچنین کیفیت و سطح ترافیک دیجیتال و تعامل (کیفیت، قابلیت دسترسی و ناوبری وب‌سایت، تعداد بازدیدکنندگان وب‌سایت، بازدید از صفحه، زمان صرف شده در صفحات و «لایک‌ها»  یا تعقیب‌کنندگان).

- سطح، تنوع و ثبات بودجه: توانایی یک اندیشکده برای بسیج منابع مالی لازم برای حمایت و حفظ اندیشکده در طول زمان (وقف، حق عضویت، کمک‌های مالی سالانه، قراردادهای دولتی و خصوصی و درآمد کسب شده).

- مدیریت و تخصیص موثر منابع مالی و انسانی: توانایی یک اندیشکده برای مدیریت موثر پول و افراد خود به طوری که آنها خروجی‌های با کیفیت بالا تولید کنند که حداکثر تأثیر را داشته باشند.

- توانایی اندیشکده در اجرای موثر شرایط هدایا، کمک‌های مالی و قراردادهای دولت(ها)، افراد، شرکت‌ها و بنیادهایی که از اندیشکده حمایت مالی کرده‌اند.

- توانایی اندیشکده برای تولید دانش جدید، پیشنهادات سیاستی نوآورانه یا ایده‌های جایگزین در مورد یک خط‌مشی.

- توانایی پر کردن شکاف بین جامعه دانشگاهی و سیاستگذاران.

- توانایی پر کردن شکاف بین سیاستگذاران و مردم.

- توانایی گنجاندن صداهای جدید در فرآیند سیاستگذاری.

- توانایی اندیشکده برای محاط شدن بر شبکه‌های مسایل و خط‌مشی.

- موفقیت در به چالش کشیدن خرد سنتی سیاستگذاران در تولید ایده‌ها و برنامه‌های سیاستی نوآورانه.

- تاثیر بر جامعه: میزان رابطه مستقیم بین تلاش‌های اندیشکده در یک حوزه خاص با تغییر مثبت در ارزش‌های اجتماعی مانند تغییرات قابل توجه در کیفیت زندگی در کشور (میزان کالاها و خدمات در دسترس شهروندان، وضعیت سلامت جسمی و روانی، کیفیت محیط، کیفیت حقوق سیاسی و دسترسی به نهادها).

ابزار ارزیابی تأثیر اندیشکده[5]

 بدیهی است که ارزیابی تأثیر اندیشکده‌ها با توجه به بازیگران، رویدادها و سیاست‌های مختلف و متضاد درگیر در فرآیند سیاستگذاری، کار آسانی نیست. به‌رغم چالش‌های مهم در ایجاد رابطه علی بین دانش و سیاستگذاری، لازم است اندیشکده‌ها درک و پاسخ مؤثری به سوالات فزاینده‌ای که توسط حمایت‌کنندگان، روزنامه‌نگاران و مردم درباره نقش و تأثیر اندیشکده‌ها در جوامع مدنی و دولت‌ها در سراسر جهان مطرح می‌شود، داشته باشند.

اندیشکده‌ها می‌توانند از معیارهای مختلفی برای ارزیابی تأثیر خود استفاده کنند، از جمله اقداماتی مانند افزایش تحقیقات و تحلیل‌هایی که تولید می‌کنند و همچنین به حساب آوردن مشارکت‌هایشان در محیط سیاست‌گذاری و جامعه مدنی. تحقیقات دکتر مک گان (2008) بر توسعه یک ابزار ارزیابی جامع برای ارزیابی تأثیر یک اندیشکده متمرکز شده است. انگیزه این تحقیق، تا حدی، سردرگمی آشکاری بود که در مورد تفاوت‌های بین خروجی‌ها و تأثیرات وجود دارد. در مطالعات و نظرسنجی‌های مختلفی که دکتر مک‌گان در طول سال‌ها انجام داده است، محققان و اندیشکده‌ها در مورد تأثیر آن بر سیاست‌های عمومی و نحوه اندازه‌گیری آن با کنجکاوی پاسخ دادند. پاسخ قاطع این بود که فهرستی از خروجی‌های تحقیق (تعداد کتاب های منتشر شده، کنفرانس برگزار شده، بازدیدهای اینترنتی، حضور در رسانه‌ها و غیره) ارائه شود. با این حال، خروجی‌ها تنها راه اندازه‌گیری تأثیر نیستند.

معیار ارائه شده در زیر طراحی شده است تا به عنوان یک کاتالیزور برای بحث در مورد چگونگی اندازه‌گیری مؤثر تأثیر اندیشکده‌ها عمل کند. در اینجا به عنوان پیش زمینه‌ای برای فرآیند رتبه‌بندی اندیشکده‌ ارائه شده است، به این امید که به روشن شدن تمایز بین خروجی ها و تأثیرات کمک کند. ما از شما می خواهیم که شاخص های زیر را هنگام بررسی تأثیر اندیشکده‌ها در نظر بگیرید:

شاخص منابع: توانایی جذب و حفظ اندیشمندان و تحلیل‌گران برجسته؛ سطح، کیفیت و ثبات دریافت حمایت مالی؛ نزدیکی و دسترسی به تصمیم گیرندگان و دیگر نخبگان سیاستی؛ کارکنانی با توانایی انجام تحقیقات دقیق و تولید تجزیه و تحلیل به موقع و جامع؛ اهمیت نهادی؛ برخورداری از شبکه‌های باکیفیت و قابل اطمینان؛ و مخاطبان کلیدی در جوامع دانشگاهی سیاست‌گذار و رسانه‌ها.

شاخص بهره‌برداری: شهرت به عنوان یک اندیشکده، مصدر قرار گرفتن توسط نخبگان رسانه‌ای و سیاسی در کشور؛ کمیت و کیفیت حضور و استناد رسانه‌ها، بازدیدهای اینترنتی، مورد استناد قرار گرفتن در مراجع تقنینی و اجرایی؛ دعوت از اندیشکده برای برگزاری جلسات توجیهی و تبیینی، قرارهای رسمی، مشاوره توسط مقامات یا ادارات و آژانس ها؛ کتاب‌های فروخته شده؛ گزارش‌های توزیع شده؛ ارجاعات به تحقیق و تحلیل اندیشکده در نشریات علمی و عمومی؛ و تعداد شرکت‌کنندگان در کنفرانس‌ها و سمینارهای برگزار شده توسط اندیشکده.

شاخص‌ برونداد: تعداد و کیفیت پیشنهادها و ایده‌های سیاستی تولید شده؛ انتشارات تولید شده (کتاب، مقالات مجلات، خلاصه سیاستی و غیره)؛ مصاحبه‌های خبری انجام شده با اعضای اندیشکده؛ نشست‌های تخصصی، کنفرانس‌ها و سمینارهای سازمان یافته؛ و کارکنانی که برای پست‌های مشاوره‌ای و دولتی معرفی می‌شوند.

شاخص‌ تاثیر: توصیه‌هایی که توسط سیاستگذاران و سازمان‌های جامعه مدنی در نظر گرفته یا پذیرفته شده است. مرکزیت شبکه‌ای؛ نقش مشاوره‌ای برای احزاب سیاسی، نامزدها و تیم‌های تحول؛ جوایز اعطا شده به اندیشکده؛ مورد استناد قرارگرفتن در نشریات و مجلات دانشگاهی، استناد عمومی در رسانه‌هایی که بر بحث سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری تأثیر می‌گذارند؛ فهرست سرور و احاطه وب سایت؛ و موفقیت در به چالش‌کشیدن خرد متعارف و رویه‌های عملیاتی استاندارد بوروکرات‌ها و مقامات منتخب در کشور.

فراتر از این ارزیابی کیفی، ارزیابی مؤثر تأثیر باید سازمان‌های غیردولتی و همچنین اعضای دولت و جامعه سیاست‌گذار را نیز درگیر کند تا میزان استفاده آنها از خروجی تحقیقاتی و دریافت کمک را مشخص کند. این مشارکت را می توان از طریق مصاحبه، نظرسنجی، پرسشنامه و جلسات گروه متمرکز، با استفاده از تکنیک نگاشت نتیجه به دست آورد که از ارزیابی محصولات یک فعالیت یا یک برنامه برای تمرکز بر تغییرات در رفتارها و روابطی (نتایج) است که می‌تواند منجر به تغییر شود. یعنی اگر رفتار، روابط، فعالیت‌ها یا اقدامات افراد، گروه‌ها و سازمان‌هایی را که برنامه مستقیماً با آنها در ارتباط است تغییر پیدا کرد، می‌تواند مثبت تلقی شود.

آنچه لازم است جامعه اندیشکده‌ای کشور به آن توجه کند این است که نیاز به شاخص‌سازی برای سنجش پیشرفت هر کاری ضروری است حتی خود مرکز شاخص‌ساز و آنچه آمد نمونه‌ای بود برای آشنایی با شاخص‌سازی شناخت اندیشکده موفق و برتر.

پی‌نوشت‌ها

[1] - کریمی،عظیم و سلطانی، علیرضا (1399). آسیب شناسی نقش اندیشکده‌ها  در سیاستگذاری خارجی جمهوری اسلامی. پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 16، صص163-137

[2]-  McGann, James G.(2016). The Fifth Estate: Think Tanks, Public Policy, and  Governance, Brookings Institution Press 

[3]  - McGann, James G.(2021). 2020 Global Go To  Think Tank Index Report. University of Pennsylvania

   [4] - همان

     [5] - همان