نشست تخصصی «آینده صنعت نشر کتاب در ایران» با حضور ناشران و صاحب‌نظران حوزه نشر چهارشنبه ۶ شهریور ۱۳۹۸ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. در این نشست، صاحب‌نظران ضمن ارائه نظر در رابطه با مولفه‌های اصلی آینده صنعت نشر کتاب در ایران و جهان، سناریوهای آینده صنعت نشر کتاب ایران را که حاصل یک پژوهش علمی و دانشگاهی است، بررسی کردند.

این پژوهش با عنوان آینده‌پژوهی در صنعت نشر کتاب در ایران است که با روش سناریونویسی و توسط هامون شریفی، دکتر زهرا برومند و دکتر علیرضا امیرکبیری در حال انجام است. در این پژوهش که رویکرد کیفی- کمی دارد ابتدا با ۱۶ نفر از خبرگان صنعت نشر مصاحبه به عمل آمده که بعد از پیاده سازی و تحلیل، مولفه‌های اساسی صنعت نشر از نظر خبرگان شناسایی شده است. پس از آن با طراحی پرسشنامه و توزیع و جمع‌آوری بین ۲۶۰ ناشر فعال کشور مولفه‌های اصلی صنعت نشر طبقه بندی شده‌اند. طبق یافته‌های این پژوهش، دو مولفه تحریم‌های اقتصادی و دخالت سیاسی در محیط نشر به عنوان مولفه‌های کلیدی که دارای بالاترین عدم قطعیت‌اند، به عنوان مولفه‌های اصلی که سازنده چهار سناریوی آینده صنعت نشر کشور هستند انتخاب شده است. 

در این نشست این سناریوها بررسی و صاحب‌نظران درباره امکان‌پذیری، سودمندی و چگونگی تدوین استراتژی هر سناریو بحث و تبادل نظر کردند.

هامون شریفی

در ابتدای این نشست، هامون شریفی با توضیح درمورد ۴ سناریوی طراحی ‌شده در پژوهش خود اذعان کرد: سناریوی یک ترکیب تحریم شدید اقتصادی و مداخله‌های فراوان سیاسی در محیط نشر است که در چنین شرایطی، هزینه تولید کتاب بسیار بالا و غیراقتصادی‌ست، هم‌چنین به دلیل کم شدن تعداد کتاب‌ها، تعداد کتابفروشی‌ها نیز کم خواهد شد، و مسأله دیگر، کم شدن تیراژ کتاب‌هاست که باعث می‌شود عنوان‌هایی که در راستای سیاست حاکمیت هستند، از حمایت برخوردار بوده و موفق‌تر باشند. در این سناریو، استفاده از روش‌های غیرقانونی و غیرمعمول، باعث افزایش تکثیر و سرقت ادبی می‌شود، نشر زیرزمینی رونق و در نهایت اینکه، نوعی فاجعه در صنعت کتاب و کتابخوانی رخ می‌دهد و کتاب، به تاریک‌خانه سپرده می‌شود. «بینوایان (تحریم شدید اقتصادی به همراه نبود مداخله سیاسی در محیط نشر)» ، «بهشت جهنمی» و «به سوی کامیابی» عنوان سه سناریوی دیگر این پژوهش بودند.

علیرضا رمضانی، مدیر مسئول نشر مرکز

در این برنامه، علیرضا رمضانی، مدیرمسئول نشر مرکز، سناریوی چهار را راه هزارساله دانست و گفت: سناریوی چهار را به دلیل مطلوب‌تر و قانونی بودن آن، قبول دارم ولی تا رسیدن به آن راه درازی درپیش داریم که شاید طی هزار سال دیگر به آن برسیم. او سناریوی دو و سه را نیز به‌عنوان سکویی برای رسیدن به سناریوی چهار اعلام کرد. وی در ادامه با انتقاد از عملکرد دولت تصریح کرد: دخالت‌های دولت در این حوزه، اعتمادبه نفس را از اهل نشر گرفته و حمایت‌های دولت، به حمایت‌های اقتصادی و مالی تقلیل پیدا کرده که معمولاً این حمایت‌ها نیز از افراد نابالغ و به عبارتی بخش عقب‌مانده صورت می‌گیرد.

حمید محسنی، عضو هیأت‌علمی و محقق در حوزه‌ اقتصاد اطلاعات و نشر به‌عنوان سخنران سوم این نشست، با انتقاد از ساختار کلی این سناریوها، اظهار داشت: با ساختار کلی این سناریوها مشکل دارم چون بسیاری از مسائل اساسی حوزه نشر را ندیده است. مشکل اساسی ما در حوزه نشر، مشکل آموزشی‌ست که در این سناریوها جای آن خالی‌ست. محسنی با بیان اینکه در این پژوهش مسائل برون‌حوزه‌ای برجسته شده است، گفت: برجسته کردن مسائل سیاسی و یا تحریم‌های اقتصادی برای حوزه نشر درست نیست. چراکه ما از بعد انقلاب هم درگیر تحریم‌های اقتصادی بوده‌ایم و هم حضور دولت را در اکثر حوزه‌ها داشته‌ایم. از طرف دیگر نیز، آمارهایی که درمورد صنعت نشر از بعد انقلاب وجود دارد، نشان از افزایش کمی دارد. بنابراین برجسته کردن این دو مورد صحیح نیست. محسنی در پایان سخنان خود، جمله‌ها و عبارت‌های به‌کاربرده شده در این سناریو‌ها را شبیه به رویابافی دانست چراکه احتمال وقوع بسیاری از آن‌ها در ایران را غیرممکن اعلام کرد.

به نقل از ایرنا، دکتر محمدرضا سالکی با بیان این که باید بپذیریم در مدیریت همه مسائل نسبی هستند، گفت: نسبی بودن از مسائل مهم نشر است، من فکر می کنم تحریم‌های خارجی را می‌توان تاحدی تحمل کرد. ناشر به ناشر هر کدام با  دخالت های دولت مشکل خاصی دارند.
وی افزود: ما تحقیقات استراتژیکی داریم و چیزی که می بینیم رفتن نشر ایران به سمت کارتل‌های ناشایست است، افرادی که شایسته هستند اما رتبه یک را ندارند بزرگ‌تر می شوند و این مشکل روز به روز بیشتر به نشر ایران آسیب می‌رساند. چرا ما در ایران ادغام ناشران نداریم؟ این کار بسیار جدید است اما چون در ایران برندینگ نداریم و اصل قیمت بر اساس برند است ناشران نمی‌توانند برند خود را بفروشند و اعتبار آن را ندارند.

ناشر مهم‌ترین عامل است
وی راه کارهای مربوط به صنعت نشر را این گونه برشمرد: وزارت ارشاد باید کارهایی انجام دهد، اتحادیه ناشران انجمن‌ها و خود ناشران به ترتیب هر کدام می توانند مواردی را پیش ببرد. مهم‌ترین عامل خود ناشر است ناشر مرکز تحول است، می‌تواند شرایط را تغییر بدهد چیزی که ما من از ارشاد می خواهم زیرساخت هاست موضوع خرید کاغذ یا خرید کتاب نیست. مسئله حمایت هایی است که وزارت ارشاد می تواند به یک ناشر را بدهد در هیچ جای دنیا جایزه کتاب سال را فرد یا افراد انتخاب نمی کنند؛ مخاطب انتخاب می کنند. همین مدل نمایشگاه کتاب که فروشگاه هم هست البته معتقدم نیاز است اما باید یک مدل دیگر هم داشته باشیم. در انجمن ها کار ها باید تقسیم شود و موازی کاری و تداخل وجود نداشته باشد. یکی از مشکلات ما این است که آکادمی نشر نداریم و در نتیجه توسعه محتوا و بازاریابی یکی از مشکلات مهم ناشران ایرانی است.

نیاز مخاطب بسیار مهم است باید بدانیم مردم چه می پسندند و این موضوع بخصوص تبلیغات تلویزیونی نیست، مساله روابط عمومی هاست. نشست ها و مرکزهای مرتبط با کتاب روز به روز کمتر می‌شود. اگر یک ناشر حرفه‌ای داشته باشیم مولف در کشور باید دوره بیفتد شهر به شهر بگردد و خود نویسنده به برند تبدیل شود؛ اما مشکلات در خود ناشران است. در شرایط سخت مسلما ناشران ریزشی دارند که متوسط ها و کوچک ها از بین می روند و ناشران بزرگ می توانند باقی بماند، به عقیده من مسائل درونی مشکل بزرگ‌تری نسبت به تحریم های بیرونی هستند.

ناشر استخوان‌دار در هر سختی کارش را می‌کند

 فرهاد تیمورزاده با اشاره به گران شدن قیمت کاغذ گفت: خوب شد کاغذ گران شد وقتی کاغذ را با قیمت کم با پول نفت به ناشران می دهند هر کتابی چاپ می شود و بعد از اینکه فروش نرفت، وانت‌ها پر و به خمیرسازی فرستاده می شود. از سوی دیگر وزارت ارشاد ضعیف‌ترین پروانه‌های نشر را هم صادر می کند. کافیست مدارک تحصیلی لیسانس داشته باشید اما آیا ناشران بزرگ تحصیلات دانشگاهی دارند؟ نه تاثیرگذارترین ناشران کشور شاید سواد دیپلم داشته باشند ولی شما کارها و کتاب‌هایشان را ببینید، هر کدام برای خود دفاعیه‌ای دارد و نظریه پشت انتشار آن است. ناشر استخوان‌دار در هر سختی در جای خود باقی می‌ماند و آنچه از بین می‌رود کف‌های روی آب است.

وی افزود: از دولت هیچ انتظاری نداریم فقط اینکه آرامش را از فضای کسب و کار ما نگیرد، نمی خواهیم کاغذ بدهد فقط آرامش را به ما بدهد. ناشر حرفه‌ای در این حالت کار خودش را می کند. نزدیکی بنیادهای اقتصادی به دولت و نهاد تصمیم گیری شرایط فساد را ایجاد می کند و از سوی دیگر نزدیکی سیاست به بنگاه‌داری هم منجر به عدم کارایی خواهد شد. 

جامعه ما از قدیم پیامی که به مردم داده بود که شما به کتاب نیاز ندارید،بچه های امروز در اطراف شان در خیابان، حتی یک جلد کتاب هم نمی بینند. در حالیکهما خودمان از تماشای ویترین مغازه ها به کتاب خریدن و کتاب خواندن رسیدیم.

مریم رونقی نیز گفت: صنعت نشر، در چرخه عمرش همیشه در حال افول است، در تولید ناخالص ملی غرب هم آمار صنعت نشر جایگاه مهمی ندارد. اگر دقت کنیم معمولاً بخش خصوصی توانسته تحریم ها را رد کند چون هزینه کیفیت و زمان برایشان اولویت و اهمیت دارد. 

زیست‌بوم نشر را به هم زده‌ایم
وی افزود: ما اکوسیستم (زیست‌بوم) نشر را به هم زده ایم و کتابخانه را از این چرخه خارج کردیم. یک مدل تجاری قابل اجرا نداریم که چه تحریم باشد و چه نباشد هیچ اتفاقی نمی افتد، تا دخالت دولت‌ها هستند و آنها در راه خود را نمی گیرد انجمن ها در یک سیستم غربی حالت آموزشی و صنفی دارند ولی در کشور ما کارایی خود را از دست دادند.
مهندس مسعود پایدار، ‌مدیرمسئول انتشارات کتاب دانشگاهی نیز با ارائه آماری از وضعیت نشر در تولید ناخالص ملی گفت: تا سال ۹۳، دوازده صدم درصد تولید ناخالص ملی مربوط به صنعت نشر بوده من فکر می‌کنم امروز این رقم بسیار کمتر باشد. درست است که سرانه مطالعه زیاد شده؛ اما معنی اش این نیست که هر چه تولید شده خوب و مناسب باشد. من معتقدم باید در این وضعیت کار کنم نمی توانم نسبت به نشانه های اثرگذار بی تفاوت باشم و قوانینی که وجود دارد را نادیده بگیرم.

وی با اشاره به قوانینی که ناشران را از شمول قانون نظام صنفی خارج کرده است، افزود: به هر صورت ناشر نمی‌تواند بیکار بماند تا یک اتفاق خوب بیفتد. ناشر هم باید سهمش را ادا کند خود من هم با چالش های بسیاری مواجه هستم، وضعیت تولید کتاب به شکل گذشته امکان ندارد و این آینده را تیره می بینم اما باید راهم را پیدا کنم.
در پایان این نشست دکتر سلگی، مدیر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با ارائه کارنامه ای از فعالیت های اخیر این نهاد در موضوع فرهنگ، برنامه های آینده این مجموعه درباره صنعت نشر را تشریح کرد.

گزارش تصویری