دینداری نسل جدید خوداتکایانه شده است
نشست تخصصی «تحولات دینداری در ایران پس از انقلاب» روز شنبه ۲۴ شهریور ۱۳۹۷ در پژوهشگاه فرهنگ،هنر و ارتباطات برگزار شد. در بخش اول این نشست دکتر حسن محدثی(عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی) و دکتر محمدرضا طالبان(عضو هیأت علمی گروه جامعهشناسی انقلاب پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی) با دبیری دکتر محمدرضا پویافر درباره تحولات دینداری در ایران پس از انقلاب به بحث و گفتگو پرداختند.
در ابتدای این نشست دکتر محدثی با اشاره به اینکه دین ابعاد وسیعتری از دینداری دارد، به سطوح مختلف دین اعم از سطح کلان، سطح میانه و سطح خرد اشاره کردند که مبحث «دینداری» را مربوط به سطح خرد دین دانستند. وی همچنین اظهار داشت: با اینکه دین و دینداری هردوباهم مرتبط هستند ولی لزوماً یکی نیستند بههمین دلیل بین تحولات دین و تحولات دینداری تفاوت وجود دارد و لزوماً چالشهای آن دو یکی نیست.
ایشان افزود: برخلاف تحقیقات کمی که وضعیت دینداری را بدون تغییرجدی و با ثبات نسبی اعلام میکنند، وضعیت دینداری مردم ایران مطابق با تحقیقات کیفی دچار یک تحول اساسی شده است. به زعم این جامعهشناس، مشکلی که در ایران در زمینه تحقیقات وجود دارد این است که انجام تحقیقات کیفی بسیار کم است وبهعنوان مثال هیچ تحقیقی در مورد بیدینی وجود ندارد. طبق تحقیقات کیفی در نسلهای جدید پس از انقلاب (نسل سوم) فقه و شریعت به لحاظ اجتماعی و دینداری شریعتمدارانه و فقاهتی روند روبه افولی داشته که آن پایگاه اجتماعی خود را از دست داده است. به عبارت دیگر دینداری تامگرا تضعیف و دینداری ذرهای و جزیرهای درحال شکلگیری است. به این معنا که در اقتصاد و معاملات، روابط اجتماعی، تفریحات، اخلاق جنسی و... دین بسیار کمرنگ شده و درمقابل در موارد دیگری از زندگی ممکن است دین حضور داشته باشد. به عبارت دیگر دینداری امری گزینشی شده است. دکتر محدثی همچنین افزود: دینداری در حوزه مفاهیم و دلالتها نیز دچار تغییر شده است مثلاً در مورد مفهوم «گناه» تعبیر و تفسیر شخصی از آن رواج یافته و یا مفهومی مثل مفهوم «خدا» تغییر کرده و خدا دیگر آن پروردگارغضبناک و داور دقیق و جبار نیست، بلکه خدا بیشتر بهعنوان یک دوست فهمیده میشود که میتوان به او تکیه کرد.
دکتر محدثی با اشاره به تحقیقات خود اظهار کرد: دینداری نسل اول انقلاب بهشدت دیگراتکایی و مرجعیتسالارانه بوده درحالی که دینداری نسل جدید(نسل سوم انقلاب) بسیار خوداتکایانه شده است. وی بهعنوان نتیجه بحث خود اعلام کرد: تحولات دینداری درعرصه کیفی بوده و تحقیقات موجود تاکنون نتوانسته این تحولات را بسنجد.
در ادامه این نشست، دکتر طالبان باتوجه به صحبتهای دکتر محدثی و درراستای نقض آنها اظهار داشت: اینکه گفته شود که یافتههای پیمایش کمی واقعنما نیست یعنی نتیجه تحقیق، مصنوع روش است که با روش کمی به یک جواب و با روش کیفی به جواب دیگری میرسیم! که این مسأله اعتبار علم را زیر سؤال میبرد و همین منازعات درمورد روشهای کمی و کیفی باعث لطمهزدن به جامعهشناسی شده است. وی افزود: هم نتایج کیفی و هم نتایج کمی درست است. گزارهها متفاوت نیستند که مقابل هم قرار بگیرند. بهجای این یا آن می توانیم بگوییم هم این و هم آن که هردو به جوابهای یکسانی میرسند.
همچنین دکتر طالبان در ادامه بحث خود به تفاوت در موضوع و مراد تحقیقات کمی و کیفی انجام شده درمورد تحولات دینداری اشاره و اعلام کرد: در تحقیقات کمی تغییرات «شاخص»های دینداری در طول زمان بررسی میشود یعنی بررسی تغییر از یک سطح به سطح دیگر در پیمایش طولی ولی در تحقیقات کیفی تحول از یک «نوع» دینداری به نوع دیگر بررسی میشود که این ماهیتاً متفاوت از تحقیقات کمی است. دکتر طالبان همچنین اظهار داشت: «واحد تحلیل» نیز در این دو دسته تحقیقات بایکدیگر تفاوت دارد. درپیمایشها سراغ افراد میرویم ولی تحلیل در سطح کشور و برای کل افراد جامعه اعلام میکنیم و مثلاً در حوزه دینداری بررسی شاخصهای مختلف دینداری در دورههای مختلف را بدون توجه به تحول فردی مبنا قرار میدهیم اما در تحقیق کیفی واحد تحلیل «فرد» است در چرخه حیاتش که آیا در دینداری اش دچار تحول شده است یا خیر؟ که این امر بیشتر مرتبط با روانشناسی رشد و تحول است که به توصیف و تبیین تغییرات در طول زندگی یک فرد میپردازد. دکتر طالبان همچنین افزود: «برد و دامنه موضوع» نیز در این دو گروه تحقیق فرق میکند. وقتی سؤال وضعیت دینداری ایرانیان در چند دهه اخیر است، فقط و فقط باید تحقیق در سطح ملی باشد و باید بر یک جمعیت وسیع صدق کند و اینکه با پیمایش کیفی و تدارک یک نمونه کوچک آماری و پرسش از تعدادی محدود، نمیتوان نتیجه را به کل ایرانیان تعمیم داد.
دکتر محدثی در ادامه سخنان دکتر طالبان چنین بیان کرد: تحقیقات کمی موجود این تحولات را نشان نمیدهند و باید در کارهای پیمایشی تحول ایجاد کنیم و موضوعات جدیدی تعریف کنیم که بتواند این تحولات را بسنجد. در پایان ایشان افزود: تحقیقات کمی و کیفی را باید به صورت مکمل در کنار هم داشته باشیم تا بتوانیم به نتایج دقیقی دست یابیم.