نشست تخصصی «نظری بر کارکردهای زیست محیطی هنرهای صناعی» روز شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۷ با حضور دکتر ولی‌‏الله کاووسی؛ عضو هیات علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی و جمعی از صاحب‏‌نظران این حوزه، در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

کاووسی در ابتدای جلسه در تعریف هنرهای صناعی اسلامی گفت: هنرهایی که در زندگی روزمره عموم مردم در جامعه اسلامی کاربرد داشته را هنر صناعی می‌گویند که برخی به اشتباه آن را صنایع دستی می‌نامند. هنرهای صناعی یک طیف گسترده از صنایعی است که در جهان اسلام کاربرد داشته و یکی از مراکز عمده و تحول‌ساز آن ایران بوده است.

وی در ادامه به رشته صنایع دستی در ایران پرداخت: بیش از ۲۰ سال است که رشته صنایع دستی در ایران داریم. در ایران دانشجویان این رشته را به سمت کارهای گروهی می‌کشند و دانشجو یک مبحث ناقصی از صنایع دستی را می‌گذراند و مباحث فکری دانشجویان پرورش نمی‌یابد.

این عضو هیات علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی در ادامه بحث خود را مبتنی بر کتاب «هنرها و صنایع اسلامی» پیش برد و افزود: در سال ۲۰۱۶ یک کتاب بسیار ارزشمندی به نام «هنرها و صنایع اسلامی» توسط مارکوس میل‌رایت نوشته شده است که به زمینه اهمیت صنایع اسلامی در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام و روایت‌های مختلفی که توسط اشخاص مختلفی در این زمینه شده از علمای دین گرفته تا جهانگران و مورخان، می‌پردازد. برای مثال میل‌رایت به ابن‌خلدون به عنوان یک جهانگردی که به سرزمین‌های اسلامی سفر کرده و صنایع اسلامی را بررسی کرده است اشاره می‌کند. او از ابن‌خلدون وجه دیگری از صنایع اسلامی را نقل می‌کند که به ویژگی‌های اجتماعی صنایع دستی مانند اصناف اشاره دارد. از سوی دیگر یکی از کتاب‌هایی که در کتاب مذکور میل‌رایت مورد اشاره قرار گرفته «المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثارِ» تقی الدین ابوالعباس احمد مقریزی است که به موضع‌نگاری محله‌های شهرهای مصر به خصوص قاهره پرداخته و این کتاب یکی از کتاب‌های مهم در حوزه جامعه‌شناسی جغرافیا در جهان اسلام است که میل‌رایت در کتاب خود به آن اشاره کرده است.

کاووسی به وجه انسانی و اجتماعی صنایع اسلامی نیز پرداخت و گفت: وجه مهمی از صنایع اسلامی ابعاد انسانی و اجتماعی است. مهم‌ترین مرکز تجمع صنعتگران در جهان اسلام سوق یا بازار است و بازار جزء ویژگی‌های اصیل تمدن اسلامی محسوب می‌شود. این شکل از بازار که در جای جای جهان اسلام از جمله در ایران رواج داشته است نمونه‌اش در جهان غرب به شکل رایج آن در جهان اسلام مشاهده نمی‌شود. یک نقطه قوتی که غالبا از آن در معرفی جهان اسلام غفلت می‌کنیم همین بازار است. بازار از جاذبه‌های بسیار زیادی از جنبه‌های فرهنگی و انسان‌شناسی داشته و مهم‌ترین تشکیلات صاحبان صنایع اسلامی در بازار شکل می‌گرفته که تحت عنوان اصناف شناخته می‌شود.

او در ادامه به سرود و اشعار در صنایع اسلامی پرداخت و گفت: یک بخش دیگری از صنایع اسلامی سرودها و اشعار است که برای تسهیل کار استفاده می‌شده است. این اشعار و سرودها که اکنون به آن‌ها کارآوا می‌گویند مختص ایران نیست.

کاووسی وجه دیگری از صنعت اسلامی را نیز مورد اشاره قرار داد و افزود: وجه انسانی دیگر صنایع دستی امضا یا رقم هنرمند است که پای صنایع تولید دست هنرمند می‌آمده است. در این رقم‌ها علاوه بر اسم هنرمندان پیشه و نوع هنر، زمان و مکان آثار نیز ثبت می‌شد.

او در ادامه سخنانش درباره کتاب ویل‌رایت گفت: یک بخش از کتاب اشاره دارد به شهرهایی که در جامعه اسلامی در تولید صنعتی خاص مرکزیت داشتند و بخش دیگری نیز به انواع مواد که در این صنایع استفاده می‌شده می‌پردازد. در صنایع اسلامی سه نوع مواد مورد استفاده واقع می‌شده است: ۱-مواد معدنی مثل سنگ و خاک رس، ۲-مواد زنده گیاهی مثل انوع چوب و رنگ‌دانه و ۳-منابع حیوانی مثل پوست و استخوان حیوانات. ویل‌رایت در بخش دیگری از کتابش به بازیافت و سیستم بازیافت استفاده شده در صنایع اسلامی می‌پردازد و از دو صنعت مقرون به صرفه در زمینه بازیافت مواد اولیه یاد می‌کند: فلزگری و شیشه‌گری. میل‌رایت در انتهای بحث خود در کتاب هنرها و صنایع اسلامی به مواجهه این صنعت با تکنولوژی غرب می‌پردازد و معتقد است تکنولوژي غربی جان صنایع اسلامی را گرفته است. کاووسی در خصوص  رابطه صنایع اسلامی با محیط زیست این رابطه را مسالمت‌آمیز دانست.

در پایان این نشست، به پرسش‌های حاضران پاسخ داده شد.

گزارش از: مسعود اسدی‌نژاد