آئین پیاده‌روی اربعین در سال‌های اخیر توجه زیادی را برانگیخته است. این توجه به شیعیان منطقه و جهان منحصر نمی‌شود. مراسم اربعین با ملاحظه وضعیت کنونی خاورمیانه برای محققان و تحلیل­گران غربی نیز شایان ­توجه بوده است. در داخل و خارج از کشور تفسیرهای متنوع و متفاوتی از این رویداد شده است که با توجه به زوایای متنوع و متعدد این آئین و نیز مناقشات سیاسی و فکری جاری چندان جای تعجب ندارد. سیاستمداران و  گروه‌‌های­ سیاسی و جریان‌های فکری در چارچوب علائق و منافع خویش این رویداد را تفسیر می‌کنند. آنان می‌کوشند معناهای مدنظر خویش را به این آئین تحمیل کنند و حتی ­الامکان به آن رنگ و بوی علائق خودشان را بدهند. محققان دانشگاهی ما نیز آنجا که درباره این موضوع سخن گفته­ اند- حتی اگر ملاحظات معمول را کنار گذاشته باشند- در غیاب داده‌ها و شواهد و گزارش‌های مستند باز به همان مفاهیم آشنایی رجوع کرده ­اند که پیشاپیش به هر آئین و مناسک دیگری نیز می‌توان اطلاق کرد. طبعاً وقتی چنین رویداد شایان ­توجهی رخ می‌دهد، بازار بحث و گفت‌وگو، سخنرانی، نشست، انتشار مقاله و کتاب و موافقت و مخالفت با یکدیگر گرم می‌شود، اما مرور مطالب موجود نشان می‌دهد یگانه گزارش پژوهشیِ تفصیلی و مستند از پیاده‌روی اربعین(در میان آثاری که تا کنون انتشار عمومی یافته­ اند) متعلق به دانشگاهی غربی است. پژوهش فوق، پیمایشی از نگرش‌های زائران کربلا در اربعین سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) است (۱). گذشته از دشواری انجام پیمایش در چنین مراسمی، چه بسا برخی محققان داخلی به دلایل مختلف از جمله «احتمال سوءگیری» با یافته‌های پیمایش‌هایی از این دست همدلی نشان ندهند، چنانکه در بیش از یک سالی که گزارش دانشگاه MIT در وب‌سایت‌های مختلف در دسترس است، اغلب محققان ایرانی در قبال آن سکوت کرده­ اند.

در چنین بافتی، طرح پژوهشی «تدوین گزارش‌های توصیفی از پیاده‌روی اربعین» با مدیریت دکتر محمدرضا جوادی­ یگانه اساساً با این هدف طراحی شد که شناختی عمیق­تر و از درون از این آئین به دست دهد؛ شناختی بری از سوگیری و فارغ از پروپاگاندا. هدف این بود که گزارش‌های دقیق توصیفی و در واقع مجموعه­ ای از داده‌ها و یافته‌ها در مقابل خوانندگان و محققان قرار داده شود.  

از همان آغاز، برخی از محققان مجرب و باسابقه این حوزه تمایل خویش را برای مشارکت در طرح ابراز کردند. سپس به­ واسطه استادان و محققانی که در حوزه وسیع «مطالعات دینی» پژوهش می‌کنند، سیاهه­ ای مقدماتی از سایر محققانی که برای مشارکت در این طرح پژوهشی اعلام آمادگی کردند فراهم آمد. درگام بعدی با بررسی پیشینه پژوهشی افراد و ارزیابی طرح اولیه­ ای که آنان در اختیار پژوهشکده دین و فرهنگ قرار داده بودند، گروهی از این افراد برگزیده شدند. در نهایت، شمار محققان طرح «تدوین گزارش­های توصیفی از پیاده‌روی اربعین» به ۲۱ نفر رسید. برخی از این جمع از سابقه تحصیلات حوزوی برخوردار هستند و گروه بیشتری پیشینه دانشگاهی دارند. زمینه تحصیلی شماری از این محققان، رشته‌های سیاستگذاری فرهنگی یا رشته‌های جامعه‌شناسی است(عمدتاً فارغ‌التحصیلان دوره دکتری یا دانشجویان دکتری). برخی از این افراد در سال‌های پیش نیز پیاده‌روی اربعین را تجربه کرده­ بودند و برخی اولین بار در این آیین حضور می‌یافتند. طبعاً حضور توامان هر دو گروه در این طرح پژوهشی نوعی مزیت به شمار می‌آید.

نمونه یا پیشینه­ ای از تدوین گزارش‌های توصیفیِ محققانه و مبتنی بر جزئیات از چنین واقعه ­ای در ایران نمی‌توان یافت. بنابراین، جلسات و نشست‌هایی با حضور مدیران و محققان طرح در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد تا فهم مشترکی درباره اهداف و روند و برون­دادهای احتمالی این کار پژوهشی شکل گیرد. سرانجام توافقی کلی بر سر گزارشی توصیفی و مبتنی بر جزئیات در حجمی حدود ۶۰ صفحه به دست آمد. با توجه به خواستگاه‌های آموزشی و تحصیلی متفاوت محققان این طرح، فرم گزارش نهایی به اختیار محققان گذاشته شد، مشروط بر آنکه گزارش با اسلوب محققانه تدوین شود و مبتنی بر جزئیات و شواهد باشد. محققان این طرح عمدتاً گزارش روایی و گزارش‌های توصیفی متعارف و در مواردی فرم یا ژانر سفرنامه را برای گزارش نهایی خویش پیشنهاد کرده ­اند، اما این گزاره پذیرفته شد که در همه حال باید سویه تحقیقی و رویکرد پژوهشی در گزارش‌های نهایی غالب باشد.

«توصیفی­ بودن» گزارش‌های نهایی به این معناست که انتظار می‌رود محققان از مقدمه‌ها و نتیجه‌گیری‌های مفصل پرهیز کنند و بیشترین حجم نوشته‌هایشان را به توصیف دقیق و روایت محققانه آنچه مشاهده کرده­ اند اختصاص دهند. طبعاً هر پژوهش کیفی و هر توصیفی مبتنی بر دست‌کم تحلیلی ضمنی است و از آن می‌توان قسمی تحلیل و ارزیابی بیرون کشید، اما هدف اصلی این طرح تولید و گزارش داده (از نوع داده­های «کیفی» یا «اتنوگرافیک») است و پس از ارائه و انتشار یافته‌ها، محققان این طرح و دیگر پژوهشگران کار تحلیل و ارزیابی را پیش خواهند برد.

با هدف نزدیک­ ساختن افق انتظارات محققان با یکدیگر و زدودن ابهام‌ها، مدیران طرح چهار کارگاه روش­ شناسی را در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار کردند. این کارگاه‌ها با مدیریت علمی آقایان دکتر سید مهدی اعتمادی­ فرد، دکتر جبار رحمانی، دکتر عباس کاظمی و دکتر حسن محدثی برگزار شد.

گذشته از بحث‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی میان مشارکت ­کنندگان در این طرح جریان دارد و نیز نشستی که با حضور سه نفر از محققان این طرح در دانشگاه خوارزمی و با مدیریت دکتر فاطمه جواهری برگزار شد، در تاریخ چهارشنبه ۸ آذر ۹۶ نیز پژوهشگاه میزبان نشستی با عنوان «هم‌اندیشی محققان پروژه پیاده‌روی اربعین» بود که در آن حاضران به تبادل نظر و روایت جنبه‌هایی از تجربه­ اربعین امسال پرداختند و از جمله درباره ساختار و نحوه تدوین و ساختار گزارش نهایی گفت‌وگو کردند. نشست‌ها و جلسه‌های عمومی با حضور صاحب ­نظران به پس از انتشار گزارش نهایی طرح موکول شده است. 

مدیران این طرح امیدوارند که پس ارائه گزارش‌های اولیه توسط محققان به پژوهشگاه، با همکاری مشاوران علمی مجرب و با سابقه، این گزارش‌ها از جنبه علمی و فنی به دقت ویرایش شوند و نسخه­ ای به ­لحاظ پژوهشی پذیرفتنی و منقح در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد. ابعاد مهمی از «آیین پیاده‌روی اربعین» باید در سطح اقتصادی و سیاسی و  نهادی و روابط بین‌الملل و نظایر آن واکاوی شود و کارهای کیفی و گزارش‌های توصیفی از این دست برای بررسی همه­ جانبه چنان ابعادی کفایت لازم را نخواهند شد، اما در عین حال، گزارش‌های دقیق مبتنی بر «توصیف غنی» نه فقط یافته‌های بی‌بدیل و غیر‌قابل‌جایگزینی از معناها و تفسیرهای کنشگران به دست خواهد داد، بلکه می‌تواند در سطح تحلیل نهادی و اقصادی و ... هم حرف‌هایی برای گفتن داشته باشد.

محققانی که در این طرح تحقیقاتی حضور دارند عبارتند از:

مرضیه ادهم، مصطفی اسدزاده، دکتر مهدی اعتمادی فرد، دکتر محمدرضا پویافر، دکتر فاطمه جواهری،داود حسینی هاشم زاده،  دکتر جبار رحمانی،  زهرا سادات روح الامینی، نعیم شرافت، علی شیروانی،دکتر مهدی صفار دستگردی، محمود طاهری نسب،دکتر بهروز طهماسب کاظمی، مهدیه عباسی، دکتر لیلا عبدی خجسته، حامد فتحعلی خان، یاسر فروغی، دکتر غلامرضا غفاری، دکتر حسن محدثی،  مهدیه مظفری  و مهدی منتظری مقدم.

منابع

(۱)To Karbala: Surveying Religious Shi'a from Iran and Iraq. Fotini Christia, Elizabeth Dekeyser, Dean Knox. October 20, 2016