نشست نقد و بررسی کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری» چهارشنبه ۹ خرداد ۱۴۰۳ با حضور جعفر گلشنی روغنی (پژوهشگر تاریخ و فرهنگ معاصر ایران)، داوود ضامنی (مدرس دانشگاه و پژوهشگر) و مولفان کتاب فرانک جمشیدی (پژوهشگر و نویسنده مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری حوزه هنری) و مرضیه آتشی‌پور (دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی) و دبیری طیبه عزت‌اللهی‌نژاد (عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار ‌شد.

در ابتدای این نشست فرانک جمشیدی با تعریف «مسئله»، درباره هدف اصلی نوشتن کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری» گفت: مسئله در ساده‌ترین تعریف، نوعی آنشایی‌زدایی از چیزی است که برای دیگران بدیهی است. مسئله، یک دیگری حرفه‌ای است که ما را به یک گفت‌وگوی جدی برای شناخت آن چیز دعوت می‌کند. مسئله، به حسب یک گفت‌وگو، جایگاه تخیل است که بتوانیم آنچه که در پیرامون ما می‌گذرد را فهم‌پذیر کنیم. بنابراین ماحصل تفکر انتقادی است. به‌عنوان کسی که بیش از بیست سال کار داوری مقالات و پایان‌نامه‌ها را در حوزه دفاع مقدس و جنگ بر عهده داشته، مسئله برای بنده سویه‌های نیندیشیده حوزه ادبیات پایداری بود. داعیه بنده این است که هر گفتمانی از جمله گفتمان پایداری به موازات سویه‌های نیندیشیده‌ای که دارد، ارزش زیستن را از آن گفتمان سلب می‌کند. آنچه که ما را به پژوهش درباره پروبلماتیک گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری در ایران و بازشناسی سویه‌های نیندیشیده آن وادار کرد، عبارت بود از ناکامی یا کامیابی اندک گرایش دانشگاهی ادبیات پایداری در رسیدن به اهدافی است که دست‌اندرکاران تأسیس این گرایش برای آن قائل بودند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی یا به ثمر رسیدن آن آرمان‌ها از معبر توسعه و پیشرفت همه‌جانبه علمی بود. پیش‌بینی ما این بود که با تأسیس ادبیات پایداری در دانشگاه‌ها در مقطع کارشناسی ارشد بتوان معرفت علمی عظیمی در حوزه ادبیات پایداری متأثر از گفتمان دینی، شیعی و انقلابی تولید کرد ولی وضعیت امروز خلاف آن چیزی است که پیش‌بینی شده بود. امروز موقعیت مسئله در تصمیم‌گیری‌ها و اجراها در حوزه گفتمان پایداری خاصه ادبیات پژوهشی پایداری، یک موقعیت به‌شدت تضعیف‌شده است. مسئله، مشروط به تشخیص درست و تبیین دقیق و جایی است که بخشی از واقعیت‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی جامعه را درون خود صورتبندی می‌کند. با لحاظ این ویژگی برای مسئله می‌توان فهمید که چرا این حوزه تاکنون کمتر موفق به مسئله‌سازی شده است.

در ادامه مرضیه آتشی‌پور با بیان اینکه موضوع این کتاب، یک فراتحلیل عادی نیست، افزود: این کتاب صرفاً چیزی درباره کتاب دا نیست. مسئله فراتر از این است. آنچه که می‌تواند نقطه اتصال این کتاب با کتاب‌های دیگر باشد، همین «مسئله» است. در فراتحلیل، آثار پیرامونی بررسی می‌شوند تا چگونگی شکل‌گیری الگوی معرفتی حول یک موضوع یا مفهوم مشخص شود اما ما فراتر از آن می‌خواستیم ببینیم اگر این گفت‌وگو دوطرفه باشد، چگونه و ارتباطش با واقعیت اجتماعی زمان ما چه خواهد بود. ما به دنبال این بودیم از سطح توصیف و تبیین به سطح تفسیر برسیم و کردارهای اجتماعی را در ارتباط با موضوع پژوهش ببینیم.

او با توضیح درباره روش تحقیق در این کتاب اضافه کرد: روش به‌کار گرفته شده در این کتاب ابداعی است و به لحاظ جایگاهی در میان الگوهای معرفتی علوم انسانی، حداقل در ساحت ترویجی می‌تواند برای کسانی که می‌خواهند یک اثر جدی پژوهشی داشته باشند، کمک کند. ما در این اثر تلاش کردیم با نمونه‌های کاربردی زیادی این روش را نشان دهیم. این روش احصای مسئله در یک متن پژوهشی چیزی است که این کتاب را از دامنه پژوهش‌های گفتمان پایداری فراتر می‌برد.

داوود ضامنی سخنران بعدی این نشست کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری» را اثری مهم و قابل اعتنا در باب مفهوم مهم ادبیات پایداری و کتاب سترگ دا دانست و خاطرنشان کرد: دا یکی از مهم‌ترین کتاب‌های حوزه ادبیات پایداری و چه بسا پرتیراژترین و پرمخاطب‌ترین اثری است که تا امروز خلق شده است. اما به نظر من با توجه به شواهد و دلایلی که این نویسندگان در کتابشان ذکر کرده‌اند، یکی از مهجورترین و ناشناخته‌ترین کتاب‌هایی است که ما در این سال‌ها شاهد آن بوده‌ایم. مولفان در پاسخ به چرایی ضرورت پژوهش در باب کتاب دا، ۴۹ دلیل برشمرده و آن‌ها را در ۶ دسته گروه‌بندی کرده‌اند. از طرفی آن‌ها در پاسخ به این سوال که آیا کتاب دا کتاب موفقی در حوزه ادبیات پایداری است یا خیر، ۹۰ دلیل که از سوی پژوهشگران بیان شده، احصا کرده و در این کتاب آورده‌اند. اما آنچه که من از خواندن این کتاب استنباط کردم، نویسندگان بنا نداشته‌اند تا شواهد و قرائنی جمع کنند تا اعلام کنند کتاب دا موفق‌ترین کتاب در این حوزه بوده است بلکه آن‌ها تلاش کردند منطق، دلایل و شیوه استدلال نوسندگان دیگر را در ترازوی نقد بگذارند و نشان دهند این دلایل تا چه حد احساسی و عاطفی و تا چه حد علمی و برخاسته از پژوهش متقن است. از این حیث می‌توان گفت کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری»، یک فرامطالعه است؛ فرامطالعه تجزیه و تحلیل عمیق از پژوهش‌های انجام‌شده در یک حوزه خاص است. تا جایی که بنده بررسی کردم، تاکنون هیچ پژوهشی در باب فرامسئله در زمینه پژوهش‌های حوزه ادبیات پایداری انجام نشده است. لذا از این حیث می‌توان گفت کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری»، اولین کتاب در زمینه فرامسئله در حوزه پژوهش‌های ادبیات پایداری است.

در ادامه جعفر گلشنی روغنی در باب اهمیت روایت بومی گفت: برای اینکه روایت بومی از تاریخ یا ادبیات خود داشته باشیم، باید به لحاظ نظری قوی شویم تا بتوانیم روایت بومی دقیق، درست و معتبر و عالمانه داشته باشیم. بنابراین توجه به مباحث نظری بیش از پیش اهمیت می‌یابد. از همین حیث به نویسندگان کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری»، دست مریزاد می‌گویم. روایت یا نوع مسئله‌مندشدن نویسندگان، بدیع، ابتکاری و بسیار ارزشمند است و تاکنون در جایی ندیده بودم اینگونه با صراحت و راحتی پیشینه مسئله‌مندشدن را بیان کنند. نکته قوت دیگر تسلط نویسندگان بر زبان فارسی است. تسلط بر زبان فارسی و قلم خوب، به بهترین شکل به نویسندگان در بیان مقصود خود کمک کرده است. پژوهش نظری ابتدا نیازمند درونی‌کردن و سپس بیان است که نویسندگان این کار سخت را به‌خوبی درونی کرده و سپس با زیباترین واژگان فارسی آن را ادا کرده‌اند.

او در پایان ضمن اشاره به نقطه قوت کتاب در ارائه حجم عظیم مطالب به مخاطب که حاصل سال‌ها پژوهش و تجربه در این حوزه است، همزمان از آن به‌عنوان نقطه ضعف کتاب در بیان این حجم از اطلاعات و امکان خسته‌شدن مخاطب سخن گفت و ارائه این محتوا در چند جلد کتاب را پیشنهاد کرد.

گزارش از: بهاره رضایی