نشست تخصصی «مسائل و چالش‌های ترجمه کتاب‌های رسانه‌های نوین» چهار‌شنبه ۳ آذر ۱۴۰۰ با سخنرانی احسان شاه‌قاسمی (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران) و گودرز میرانی (مترجم ارتباطات و پژوهشگر) و با دبیری حسین حسنی (عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) به‌صورت مجازی برگزار شد.

در بخش اول این برنامه احسان شاه‌قاسمی پیش از پرداختن به چالش‌های ترجمه درباره رسانه‌های نوین، به مسائل حاشیه‌ای که بر کار ترجمه غلبه پیدا می‌کند اشاره و تصریح کرد: تجربه ترجمه، تجربه حمله است. شما نمی‌توانید کتابی ترجمه کتید مگر اینکه به کتاب حمله کنید. یعنی روزی ۱۴، ۱۵ ساعت پای ترجمه متن بنشینید و کار را ظرف ۱ الی ۲ ماه به پایان برسانید. کاری که من با کتاب رسانه‌های نوین که در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شد، انجام دادم؛ کتابی سنگین با متن فلسفی و با چیزی حدود ۲۶۰ هزار کلمه که ظرف ۴۰ روز آن را ترجمه کردم. در این شرایط، تنها چیزی که مهم‌ است، مسائل حاشیه کار ترجمه است. یعنی فراهم بودن بستر ترجمه که خیلی مهم‌تر از خود ترجمه است. در این مدت باید غذا کاملاً آماده باشد، فرد به لحاظ روانی باید خالی باشد، آمادگی‌های روحی و جسمی داشته باشد و ... . کار ترجمه بسیار کار سختی است که اگر مترجم آمادگی‌های لازم را نداشته باشد، نمی‌تواند آن را انجام دهد. به طور مثال، مترجم سالانه باید هزاران کلمه تایپ کند. پس باید مفصل‌های سالمی داشته باشد یا به لحاظ روانی، اگر روحیات حساسی داشته باشد، نمی‌تواند آن را انجام دهد.

او درباره مزایا و محاسن ترجمه نسبت به تألیف گفت: اغلب تألیفات در ایران که برای افراد، مزایای مادی و معنوی بیشتری نسبت به ترجمه دارد، زیانبار هستند. چون اغلب آن‌ها را دانشجویان و تحت فشار اساتید می‌نویسند. لذا کار، کار دلی نیست. تألیف یک حساب و کتابی دارد که متأسفانه در کشور ما، رعایت نمی‌شود. کتاب‌هایی که ترجمه می‌شوند، اگر به‌درستی انتخاب شوند، خیلی بهتر از تألیفاتی می‌شوند که امروز در کشور ما تولید می‌شوند. کتاب ترجمه خوب، چند حسن دارد، ازجمله اینکه ما دوباره چرخ را اختراع نمی‌کنیم. مثلاً وقتی ما می‌خواهیم درباره اثرات رسانه‌های نوین کتابی بنویسیم، وقتی کسی به طورمثال در فرانسه آن را انجام داده، چرا ما دوباره سراغ تألیف آن برویم؟ این آثار، جزء منابع دست اول هستند و از طرف دیگر، ما دیگر با کمبود منبع مواجه نمی‌شویم.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در بخش دیگر سخنان خود، با بیان اینکه کار کردن در میدان ترجمه بسیار سخت است و مترجم باید با مسائل مختلف بجنگد، درباره این مسائل خاطرنشان کرد: هزینه‌هایی که مترجم باید برای خرید و دریافت کتاب اصلی بکند، ممکن است خیلی بیشتر از عوایدی کار ترجمه برایش تمام شود. از طریف دیگر،ترجمه باعث بستن در دکان تألیفات می‌شود چون از این طریق، منبعی جدید به بازار نشر فرستاده می‌شود. مورد سوم، بهانه‌هایی‌ست که در میان ناشران درباره کمبود کاغذ و ... وجود دارد که همه اینها، بهانه‌ای‌ست برای تنبلی، بی‌عرضگی و کارنکردن. کار کردن با این قبیل ناشران، خیلی سخت است. ما اگر ظلم می‌کنیم به خانواده و ترجمه می‌کنیم، به خاطر عشق به علم است، اینکه دانشجو منبع جدید پیدا کند، سطح علمی آن‌ها بالا رود، بتوانند مقاله بنویسند و ... . آیا درست است که ترجمه‌ای ۹ سال پیش انجام شود و هنوز منتشر نشده باشد؟

گودرز میرانی، سخنران دوم این برنامه، چالش‌های عمده نشر را در دو حوزه «سازمان ترجمه» و «ترجمه به شکل خاص» دانست و اظهار داشت: منظور از سازمان، همان سازمان نشر است که با برخی چالش‌ها مواجه است. در حوزه نشر، با دو دسته چالش که مربوط به ناشران دولتی و ناشران خصوصی‌ست، روبه‌رو هستیم. همانطور که می‌دانیم، ناشران خصوصی، تابع وضعیت بازار هستند. وضعیت نشر طی چندسال اخیر، بهم ریخته است. با گرانی کاغذ، بالارفتن قیمت کتاب و ...، برخی چالش‌ها برای ناشران خصوصی ایجاد شده است که طبیعتاً روی کار مترجم هم اثر می‌گذارد. در این شرایط، ناشر یا باید کارش را کم کند یا اینکه تیراژ را پایین بیاورد که در هردو حالت، روی کار مترجم اثر می‌گذارد.

در حوزه رسانه‌های نوین، علاوه بر وجود چالش در کلیت موضوع، به‌طور اختصاصی هم چالش‌هایی وجود دارد. ازجمله وقتی رسانه جدید به وجود می‌آید، اصلاحات و واژه‌ها تغییر می‌کنند که این مسأله خیلی موردتوجه ناشران خصوصی نیست. کتاب این رسانه‌ها به سرعت همان رسانه‌ها، ظهور پیدا می‌کنند و مانند همین رسانه‌ها، به سرعت دچار افول می‌شوند. لذا سرعت ترجمه خیلی باید بالا باشد وگرنه از این قافله جا می‌مانیم. این همان چیزی‌ست که ناشران خصوصی از آن استقبال نمی‌کنند. اما در ناشران غیرخصوصی (دولتی)، اقبال بیشتری به این نوع کتاب‌ها وجود دارد چون موضوع آن‌ها جدید و به‌روز است. به همین دلیل تمایل بیشتری به آن دارند. اما این ناشران هم با برخی چالش‌ها مواجه هستند. یکی از آن‌ها، بودجه آن‌هاست که اگر این بودجه خوب باشد، براساس دوره‌ای که کار ترجمه در آن انجام می‌شود، اقبال به ترجمه خوب می‌شود اما اگر بودجه نداشته باشند، ترجمه با کم اقبالی مواجه می‌شود.

چالش دیگر، تغییرات مدیریتی‌ست که وقتی مدیران تغیر می‌کنند، خیلی از برنامه‌ها تغییر می‌یابند. ۷ کتاب من، به این دلیل منتشر نشده است. به طوری که خیلی از آن‌ها تا مرحله تأیید طرح جلد هم رفتند، ولی با تغییر مدیران، انتشار کتاب، دچار توقف شد. چالش دیگر در این حوزه، طولانی‌شدن فرآیند تولید کتاب است. معمولاً پژوهشگاه‌ها به دلیل اینکه از نهادهای دولتی بودجه می‌گیرند، خیلی مقید به فروش کتاب نیستند و بیشتر به فکر تولید کتاب هستند. به همین دلیل، روند تولید آن‌ها خیلی طولانی می‌شود که این مسأله برای رسانه‌های نوین، مضر است. چون سرعت تحولات آن بالاست و وقتی کتاب‌های آن چاپ می‌شود، موضوع کتاب، بوی کهنگی می‌گیرد.

بخش دیگر چالش‌ها، چالش‌های محتوایی هستند. به این معنا که رسانه‌های نوین به دلیل تغییرات سریعی که دارند، مترجم در آن‌ها دائماً با کلمات و اصطلاحات جدید مواجه می‌شود که مجبور می‌شود برای معادل‌یابی، سراغ فرهنگ‌ها و زبان‌های دیگر برود. در این شرایط وقتی معادلی برای آن پیدا نکند، مجبور است خود معادلی برای آن بیابد که همین مسأله ممکن است ما را با تعدد معادل‌ها مواجه کند. این یک چالش در ترجمه است که سازمان‌هایی که کار واژه‌سازی را بر عهده دارند، می‌توانند به کم بیایند که آن‌ها هم معمولاً یا نمی‌آیند و یا خیلی دیر می‌آیند که نتیجه این مسأله، عمومیت‌یافتن واژگان است. همین مسأله نشان می‌دهد که ما چقدر به لحاظ واژه‌سازی عقب هستیم و کسی هم به آن‌ توجه نمی‌کند.

میرانی با ارائه یک پیشنهاد در جهت کمک به حل این موضوع افزود: معمولاً وقتی کتاب را می‌نویسند، کسانی هستند که آن را از نظر جمله‌سازی، بازنویسی می‌کنند که در ایران اصلاً به آن توجه نمی‌شود. این کار به معنای این نیست که نویسنده آن عوض می‌شود، بلکه کارکرد آن این است که غامض بودن متن را اصلاح می‌کند. برخی از نویسندگان در عین اینکه دانشمند هستند، نویسنده نیستند. قرار نیست مترجم معمایی را بیرون بدهد و کسی آن را نفهمد. این در ترجمه اهمیت بالایی دارد که باید به آن توجه کرد.

 فیلم این نشست را در صفحه پژوهشگاه در آپارات ببینید.

گزارش از: فریبا رضایی