ظرفیت‌ها و کارکردهای نمایش شنیداری و رادیو تئاتر برای رونق‌دهی به تئاتر در دوران بحران کرونا
نشست مجازی «ظرفیت‌ها و کارکردهای نمایش شنیداری و رادیو تئاتر برای رونق‌دهی به تئاتر در دوران بحران کرونا» با حضور نادر برهانی‌مرند، نویسنده و کارگردان تئاتر و محسن سوهانی، مدیر رادیو نمایش و کاندیدای دکترای مدیریت رسانه ، به دبیری محمود ترابی اقدم، کارشناس تئاتر و رادیو، ۲۹ خرداد در فضای اسکای روم و اینستاگرام پژوهشکدة هنرِ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و نیز رادیو نمایش برگزار شد.
در این نشست با استفاده از دیدگاه‌های سخنرانان، ابتدا ویژگی‌ها و کارکردهای نمایش رادیویی و رادیو تئاتر برای جذب مخاطب در دوران بحران کرونا و همچنین شیوه‌ها و موضوعات نوآورانه در مراحل سه‌گانة تولید، توزیع و مصرف نمایش رادیویی و رادیو تئاتر در دوران بحران کرونا بررسی و تبیین گردید. سپس پیشنهادهایی برای پژوهش جهت تقویت ابعاد زیبایی‌شناسانه و مخاطب‌شناسانه نمایش شنیداری ارائه شد.
- ویژگی‌های نمایش رادیویی
در ابتدای نشست، محمود ترابی اقدم به موفقیت نمایش رادیویی جنگ دنیاها (the war of the worlds) به کارگردانی اورسن ولز اشاره کرد. وی گفت: این نمایش یک ساعته راجع به حمله مریخی‌ها به زمین بود که در سی‌اُم اکتبر ۱۹۳۸ از رادیوی سی‌بی‌اس (CBS) آمریکا پخش شد و قدرت باورپذیری آن آنقدر زیاد بود که بخشی از مخاطبان واقعاً ترسیده بودند و از خانه‌هایشان بیرون آمده بودند. وی در ادامه، با شمردن برخی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد رادیو و نمایش شنیداری از جمله خیال‌برانگیزی و تک‌حسی بودن، بر زنده بودن رسانه رادیو در سپهر رسانه‌ای کنونی و تبدیل آن به رسانة صداپایه در قالب‌هایی مانند کلاب هاوس تأکید کرد. ترابی افزود: متأسفانه از زمان شروع بحران کرونا، تئاتر ایران با چالش جدی مواجه شده است و در میان هنرمندان عرصه‌های مختلف هنری، تئاتری‌ها با بیشترین محدودیت در فعالیت هنری مواجه شدند. چراکه تئاتر، هنری زنده و حضور مخاطبان هنگام اجرای آن امری ضروری محسوب می‌شود. در این میان با توجه به ظرفیت‌های رادیو، به‌عنوان رسانة دوران بحران، به‌نظر می‌رسد رادیو نمایش بتواند در زنده نگه داشتن و رونق‌بخشی به تئاتر در دوران بحران کرونا مثمرثمر باشد.
- محدودیت‌ها و فرصت‌های انضباط سازمانی برای هنرمندان نمایش رادیویی
برهانی‌مرند، با نگاه آسیب‌شناسانه، انظباط اداری موجود در رادیو نمایش را برای نظم‌بخشی به فعالیت‌های هنرمندان مفید دانست اما تأکید کرد که این مقررات سازمانی نباید برای هنرمندان دست و پاگیر باشد، تعامل آنها با بدنه سازمانی را تضعیف کند و در نهایت به وجه خلاقانة نمایش رادیویی آسیب وارد کند. وی تصریح کرد: رادیو، دارای ساختار اداری منظم است و هنرمندان رادیویی تکلیف مشخص‌تری در مقایسة با هنرمندان تئاتر دارند. اما این دیوان‌سالاری اگر تنگ‌نظرانه باشد نه تنها مزیت نیست، بلکه بازدارندة نوپویی است. وی نمایش رادیویی را یک رسانة خلاق با وجه هنری بالا دانست و در پاسخ به این سؤال که چرا در نمایش رادیویی، نوپویی کمتر شده است، گفت: عرصة خلاقیت و فعالیت هنری نمی‌تواند مقید به بایدها و نبایدهای متعدد باشد. نمایش رادیویی و هنرمندان این گونة هنری، نباید درگیر مقررات اداری باشند تا بتوانند خلاقیت خود را بروز دهند. وی تصریح کرد: قواعد اداری موجود در عرصة تولید نمایش رادیویی در سازمان صداوسیما، بعضاً در دوره‌هایی مانع خلاقیت هنری بوده و در بزنگاه‌های مانند تغییر تولید از سیستم آنالوگ به دیجیتال، هنرمندان تئاتر را با مشکلات عدیده‌ای مواجه ساخت.
سوهانی نیز با اشاره به آغاز فعالیت ادارة هنرهای نمایشی رادیو در سال ۱۳۲۱ گفت: تولید نمایش‌های رادیویی از دهة ۱۳۲۰ تاکنون، دوران فراز و فرودی را به توجه به پیدایش رسانه تلویزیون و رسانه‌های مجازی طی کرده است. وی ضمن تأئید نظرات آسیب‌شناختی برهانی‌مرند، یکی از چالش‌های بزرگ در حوزة فرهنگ و هنر را بحث توسعه، مدیریت جامع‌الاطراف و به‌روز دانست. مدیر رادیو نمایش افزود: در موضوع توسعه باید از ظرفیت‌های تکنولوژی‌های روز به نحو مقتضی بهره جست.
- لزوم نوپویی در تولید و توزیع نمایش رادیویی (شنیداری)
برهانی‌مرند در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص شیوه‌های جدید تولید نمایش شنیداری، به ایدة شکل‌گیری رادیو تئاتر در ایران و جشنوارة فجر اشاره کرد که می‌تواند منجر به فرم‌های جدید بیانی و نوپویی هنری شود. وی گفت: امروزه استفاده از میکروفن متحرک، تغییر مکان تولید و بازی فی‌البداهه از جمله مواردی هستند که در نمایش‌های شنیداری در سطح جهان توسط هنرمندان به بوته آزمایش گذاشته می‌شوند.
در ادامة نشست، سوهانی، به نقش پررنگ فضای مجازی در تولید، توزیع و مصرف نمایش رادیویی اشاره کرده و افزود: امروزه، عمدة مصرف رسانه‌ای مخاطبان از طریق فضای وب است و این حوزه را باید فرصت برشمرد. وی گفت: بر این اساس، نمایش رادیویی می‌تواند با هم‌افزایی با عرصة وب، یک زایش دوباره داشته باشد. از این‌رو است که رادیو اینترنتی در امریکا رسانة محبوبی محسوب می‌شود. سوهانی، بر لزوم ارتقای کیفی نمایش کلاسیک رادیویی اشاره و خاطرنشان کرد: بسترهای هم‌افزایی رسانة رادیو با عرصه‌های هنری و رسانه‌ای مجاور رادیو به‌ویژه تئاتر در قالب‌هایی مانند رادیو پلاس، در رادیو نمایش، در حال مطالعه و پیش تولید است. وی در خصوص ایدة رادیو پلاس گفت: در این گونه، رادیو از فضا و محیط سنتی خارج می‌شود و می‌تواند در محیط‌های دیگر و در ترکیب با هنرهای دیگر منجر به ارائه محصولات هنری- رسانه‌ای مانند رادیو تئاتر شود. در واقع رادیو پلاس، یک رسانه- هنر صداپایه، منعطف و فراگیر از نمایش رادیویی است که با مشارکت مخاطب نیز می‌تواند اجرا شود. مثلاً نمایش «ارادتمند آقای خاص» با این ایده در رادیو نمایش تهیه شده است. این نمایش حالت رادیو تئاتر دارد و در توسعة این ایده درصدد هستیم که مخاطبان بتوانند در استودیوی رادیو حضور داشته و نمایش را مشاهده کنند و ادامه داستان را حدس بزند. حتی می‌توان از ظرفیت‌های فضای مجازی برای افزایش مشارکت و تعامل مخاطبان بهره برد. در این گونه نمایش، بازیگران، کنش صحنه‌ای دارند و تصاویر انیمیشنی نیز ممکن است در پس زمینه پخش شود. همچنین می‌توان به‌شکل تله‌تئاتر، این نمایش را تصویربرداری کرد و در شبکه‌های مجازی پخش کرد. سوهانی افزود: البته ایدة رادیو پلاس هنوز تکمیل نشده است و با استفاده از نظرات هنرمندان، به‌صورت آزمون و خطا در حال تکمیل آن هستیم.
- ظرفیت‌های اداره‌کل هنرهای نمایشی رادیو برای تعامل با هنرمندان تئاتر به‌ویژه در دوران بحران کرونا
سوهانی، بر استفاده از ظرفیت‌های اداره‌کل هنرهای نمایشی رادیو برای همکاری با هنرمندان تئاتر، به‌ویژه در دوران بحران کرونا تأکید کرد و افزود: اداره‌کل هنرهای نمایشی رادیو این ظرفیت را دارد که در مواقع عادی و به‌ویژه در مقاطع بحرانی مانند مقطع کنونی که جامعه با بحران کرونا درگیر است، با حمایت از هنرمندان تئاتر، آنها را در تولید نمایش‌های شنیداری خلاق یا گونه‌های نوجویانه از ترکیب رادیو و تئاتر مانند «رادیو تئاتر» یاری رساند.
وی بر لزوم انجام پژوهش‌هایی کاربردی و راهبردی در زمینه‌هایی مانند مخاطب‌شناسی نمایش رادیویی، ساختارهای فرمی جدید در نمایش رادیویی (مانند نمایش سه بعدی و نمایش‌های تعاملی با مخاطب) و نحوه هم‌افزایی دستگاه‌های اجرایی در عرصه تئاتر و نمایش رادیویی (مانند اداره‌کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره‌کل هنرهای نمایشی رادیو) تأکید کرد.
