بلا [1]رویدادی است که اختلال اجتماعی و ساختاری استثنایی به‌بار می­آورد و با چهار عنصر اصلی مشخص می­شود. اول، انسان­ها نقش مهمی در اثرات تأثیر یک بلا ایفا می­کنند. چه به شکل فناورانه (برای عنوان مثال، نشت راکتور هسته‌ای) و چه طبیعی (برای مثال، طوفان)، انسان­ها محیط­زیست خود را به شیوه­ای تغییر می­دهند که ممکن است سبب تسهیل یا مانع از اثرات یک بلا شود. دوم، بلایا برخلاف یک رویداد واحد یا لحظه­ای در زمان، دارای «قبل»، «درحین»، و «بعد» هستند. اگرچه، بسیاری عموماً بلا را شکلی پایدار در یک زمان خاص می­دانند، اما باید به قبل، حین اثرات و پس از اثرات آن توجه داشت. سوم، بلایا در تغییر روال روزمره عمل، تعامل و سنن قبلی حالتی استثنایی هستند. با تمرکز بر حوادث به‌عنوان استثناها، محققان می­توانند تغییرات اجتماعی را قبل، درحین و بعد از بلا ارزیابی کنند. درنهایت، بلایا به‌لحاظ اجتماعی و ساختاری مخرب هستند؛ آنها به‌طور قابل توجهی الگوهای معمول عمل و نیز ساختارهای اجتماعی و محیط­زیست شکل‌گرفته را مختل می­کنند. درواقع، برخی الگوهای سابق عمل و ساختار فیزیکی به­طور قابل توجهی تغییر می­کنند یا ممکن است دیگر برنگردند یا از بین بروند. به همین دلیل، برخی محققان، مثل رابرت مرتون[3] و گری کرپس[4]، معتقدند که بلا ممکن است کاتالیزور اجتماعی برای تغییراتی باشد که به محققان برای درک عمل اجتماعی و ساختارهای اجتماعی تحت فشار شدید در یک دوره نسبتاً کوتاه، فرصتی منحصربه‌فرد می‌دهد.

  ویژگی‌های بلا

  بلا با خطر[5] تفاوت دارد؛ خطرهایی مثل سیل، طوفان، گردباد، آتش­سوزی، زلزله، فوران آتشفشان یا سونامی ممکن است اتفاق بیفتند، اما اثرات ناچیزی بر محیط­زیست اجتماعی و ساختاری دارند. برعکس، بلا مستلزم اختلال اجتماعی و ساختاری است. بنابراین، اگر یک گردباد جنگل بکری را بدون ایجاد اختلال اجتماعی در نوردد، یک خطر است، اما اگر همان گردباد در مرحله بعد به یک جامعه حمله کند و اختلال اجتماعی و ساختاری استثنایی ایجاد کند، یک بلا محسوب می­شود.

  بلا منحصراً در زمینه اختلال اجتماعی و ساختاری قرار دارد. برای مثال، یک وضعیت اضطراری پیچیده مثل یک تصادف ترافیکی بزرگ یا یک سقوط هواپیما ممکن است نتیجه اتفاقی استثنایی در روال عادی باشد، اما نه در حدی که سبب یک اختلال معنی­دار برای جوامع و ساختارهای اجتماعی باشد. بنابراین، مقامات و متخصصان وضعیت اضطراری می­توانند نسبت به شرایط اضطراری پیچیده بدون اثرگذاری منفی بر بسیاری از اعضای یک جامعه و نهادهای اجتماعی واکنش نشان دهند.

  از سوی دیگر، بلا آن‌قدر بزرگ نیست که در حد یک فاجعه[6] باشد. برخلاف یک بلا، فاجعه بر همه یا بیشتر جامعه اثر می­گذارد. مقامات محلی قادر به انجام نقش­های کاری معمولشان نیستند؛ جوامع مجاور به علت بزرگی تأثیر فاجعه نمی­تواند اقدام به امدادرسانی کنند؛ اگر نگوییم همه، بیشتر روال عادی زندگی جامعه مختل می­شود؛ جامعه دوره­ای از ناکارآیی طولانی را تجربه می­کند، و نقش نهاد سیاسی به‌طور فزاینده در برخورد با فاجعه اهمیت پیدا می­کند. بنابراین، بلا را نمی­توان صرفاً یک اختلال اجتماعی و ساختاری استثنایی درک کرد، بلکه در امتداد پیوستاری قرار می­گیرد که دامنه شدت آن از حالت‌های اضطراری، حالت‌های اضطراری پیچیده تا بلا و فاجعه در نوسان است.

  تاریخ بلا

 بلا مرکب از دو واژه لاتین (دیس[7] و استرو[8]) است، که با یکدیگر تقریباً «شکل‌گرفته برطبق یک ستاره» را معنا می‌دهد. در قرن شانزدهم، بلا معمولاً به اثرات منفی ناگوار، معمولاً یک مسئله شخصی، اشاره داشت که از یک ستاره یا سیاره نشئت می­گرفت. با این حال، به دنبال زلزله لیسبون در سال 1775، این نگرش که بلا نیروی غیرقابل کنترلی است که انسان­ها ناتوان از مقابله با آن هستند کم­کم تغییر کرد؛ زیرا بلا پاسخ هماهنگ دولت و یک برنامه جامع برای بازسازی را برمی­انگیزد. بنابراین، برخی از متخصصان و نخبگان اروپای غربی بلا را چیزی قلمداد کردند که انسان­ها و جوامع می­توانند برای جلوگیری یا کاهش آن از طریق چارچوب عرفی و علمی تلاش کنند.

  با وجود اذعان به یک رویکرد عرفی و علمی، در سال 1909 بود که اولین تحقیق علمیِ شناخته‌شده درباب بلایا انجام شد و ادوارد استیرلین[9] عواقب روانی بلای معدن و زلزله سال 1908 مسینا[10] را بر بازماندگانشان مطالعه کرد. اگرچه، انجام برخی تحقیقات درباره بلا در نیمه اول قرن بیست ادامه یافت، صرفاً پس از جنگ جهانی دوم بود که بلایا به شکلی نظام­مندتر مورد مطالعه قرار گرفتند. این تحقیقات با مطالعه راهبردی بمباران اجتماعات غیرنظامی و واکنش‌های آنها با حمایت مالی نهادهای نظامی آغاز شد و با تأسیس نخستین نهاد مطالعه بلا از منظر علم اجتماعی، مرکز پژوهشی بلا[11]، در سال 1963 ادامه یافت. به‌عنوان علاقه­ای پژوهشی در علوم اجتماعی، مطالعه بلایا همواره تا همین اواخر در حاشیه بوده است. این امر تاحد زیادی ناشی از مفهوم­پردازی بلا به‌عنوان چیزی استثنائی و منحرف از رفتارهای هنجاری بوده و بنابراین حوزه چندان قابل توجهی برای اکثر اندیشمندان اجتماعی نبود. با این حال، حتی در سنت­های پژوهشی مثل مسائل اجتماعی که علاقمندی زیادی به مطالعه انحراف از هنجارها وجود دارد، بلا برای اینکه بتواند پذیرشی عمومی کسب کند با دشواری‌های زیادی روبه‌رو بود. برای مثال، در کتاب بسیار با نفوذ رابرت مرتون و رابرت نیسبت، مسائل اجتماعی معاصر[12]، در سال 1961، به شکلی بدیع فصلی اساسی و با نوشتار مناسب به مسئله اجتماعی بلا اختصاص یافته بود. در حین آماده­سازی ویرایش دوم این کتاب، نظرسنجی صورت‌گرفته از خوانندگان آن نشان داد که این فصل برای تدریس به دانشجویان بسیار مشکل بوده و کسانی که در حوزه مسائل اجتماعی مشغول پژوهش بودند، شناخت اندکی از آن داشتند. در نتیجه، این فصل از چاپ­های بعدی آن کتاب حذف شد و تا همین اواخر، بلا به‌ندرت به‌عنوان یک مسئله اجتماعی مطالعه می­شد. رویدادهای اخیر مثل حملات 11 سپتامبر 2001 به نیویورک و واشنگتن، سونامی اقیانوس هند و طوفان کاترینا، بار دیگر این فرصت را در اختیار مخاطبان بیشتری قرار داد تا به تحقیق درباره بلایا در علوم اجتماعی بپردازند. علاقه مجدد به بلایا، هم نشان­دهنده تغییر در علائق پژوهشی دانشمندان اجتماعی و هم تغییر در ماهیت بلایاست. به علت اینکه تحقیقات کنونی بر اختلال اجتماعی و ساختاری استثنایی تأکید می­کنند، امکان بالقوه مطالعات دیگر درباره مواردی از قبیل حملات تروریستی، حوادث زیستی، بی­ثباتی اقتصادی یا بیماری همه­گیر، بیانگر گسترش بلایا و نیز فرصت بیشتر برای همکاری در علوم اجتماعی است.

  همچنین نگاه کنید به: همه­گیری؛ استرس­زاها؛ تروریستی.

منابع برای مطالعه بیشتر:

Dynes, Russell. 2000. “The Dialogue between Voltaire and Rousseau on the Lisbon Earthquake: The Emergence of

a Social Science View.” International Journal of Mass Emergencies and Disaster 18:97–115

Kreps, Gary. 1992. The Contributions of Sociology to Disaster Research. Williamsburg, VA: College of William and Mary

Perry, Ronald. 2006. “What Is a Disaster?” Pp. 1–15 in Handbook of Disaster Research, edited by H. Rodriguez, E. Quarantelli, and R. Dynes. New York: Springer

Perry, Ronald and Enrico Quarantelli. 2005. What Is a Disaster? New Answers to Old Questions. New York: Xlibris

Qurantelli, Enrico. 1998. What Is a Disaster? Perspectives on the Question. New York: Routledge

      [1]. Disasters

 [2]. John Barnshaw

 [3]. Robert Merton

[4]. Gary Kreps

[5]. hazard

 [6]. catastrophe

  [7]. dis

 [8]. astro

 [9]. Eduard Stierlin

[10]. Messina earthquake

[11]. Disaster Research Center

 [12]. Contemporary Social Problems