جنبش نو-مالتوس[1]ی یکی از گروه‌های بسیار پرثمر و جبرگرا در میان عموم روشنفکرانی است که به بررسی سرنوشت محی ط­زیست می­ پردازند. ایدئولوژی این جنبش مبتنی بر این پیش فرض است که نرخ رشد خارج از کنترل جمعیت یکی از عوامل بسیار مهم تأثیر نامطلوب بر محرومیت بشر و منابع زمین است. به‌طور کامل نمی­توانیم اثرات فکری این جنبش را بدون اینکه نخست آن را درون زمینه تاریخی دکترین­ های بوم‌شناختی و پایداری قرار دهیم، تعیین کنیم.

زمینه تاریخی

  تفکر نو-مالتوسی ریشه در نظریه‌های توماس رابرت مالتوس (1766-1834) دارد. وی در سال 1798، نخستین چاپ اثر بت­ شکن خود رساله­ ای در باب جمعیت[3] را منتشر کرد و اعلام کرد که جمعیت با یک تصاد هندسی رشد می­کند (یعنی 2، 4، 8 و ...)، درحالی‌که محصولات غذایی با تصاعد حسابی رشد می­کند (یعنی 1، 2، 3، و ...). این مشاهدات سبب شد تا او نتیجه بگیرد که اگر برخی اقدامات در جهت کنترل جمعیت اتخاذ نشود، انسان‌ها از گرسنگی، مصیبت و محرومیت زجر خواهد کشید، زیرا آنها منابع ضروری زمین برای حفظ حیات را تمام خواهند کرد. همچنین مالتوسی اظهار کرد که رشد جمعیت همبستگی مثبتی با نرخ تولید دارد، که سبب افزایش تقاضا برای منابع تجدیدناپذیر می­ شود. زمانی که مالتوس رساله خود را در قرن هجدهم نوشت، وی به خوشبینی روشنفکران عصر روشنگری‌، به­ ویژه نفوذ نیرومند رساله­ ای در باب اصل جمعیت[4] مارکی دی کندروسه[5]، و نیز دیدگاه‌های خوشبینانه پدرش پاسخ داد.

  جامعه­ شناسی بوم­شناسی به خاطر بسیاری از تحلیل ­های مالتوس از شیوه‌هایی که انسان بر محیط­ زیست تأثیر می­ گذارد، مدیون وی است. محیط­ زیست ­گرایان اغلب بدبینی محتاطانه او را زمانی که به تحلیل وضعیت منابع زمین می ­پردازند نقل می­کنند. جمعیت­ شناسان به خاطر نخستین بررسی او از اثرات اجتماعی نرخ­ های زادوولد و توجیه نیاز به یک سرشماری ملی برای پیگیری مسیر حرکت و رشد جمعیت مدیون وی هستند. نظریه‌های او همچنین تفکر تکامل‌گرایان در اقتصاد و زیست­ شناسی را تحت تأثیر قرار داد.

نو- مالتوسی

در طی نیمه نخست قرن بیستم، محافظه‌گرایان استدلال کردند که کمبود منابع و فشار جمعیت تأسیس پناهگاه‌هایی را برای حفظ بوم ­نظام‌ها ضروری می­ سازد و بدین وسیله بر ایجاد پارک ­های ملی و نهادی فدرالی برای نظارت بر آنها اثر گذاشتند. در سال 1968، پل الریش[6] کتاب پرفروش بمب جمعیت[7] را منتشر کرد، و یکی از مناقشه‌بر­انگیزترین و طولانی ­ترین گفتگوها را در حوزه جنبش زیست­ محیطی به راه انداخت. این نومالتوسی جسور در کتابش بیشتر تخریب محیط زیست را به افزایش بیش از حد جمعیت نسبت داده و چندین پیش­بینی مناقشه­ برانگیز ارائه کرده بود؛ از قبیل این احتمال که میلیون­ ها نفر با گرسنگی مواجه خواهند شد. به‌طور خلاصه، استدلال الریش با استدلال مالتوس تفاوت بسیاری نداشت. وی اصرار داشت که ظرفیت کره زمین برای تولید غذا به انتهای خود رسیده است؛ تلاش برای افزایش محصولات غذایی بیشتر می­ تواند منجر به نابودی بیشتر محیط ­زیست و در نتیجه سبب مسائلی از قبیل طاعون و حتی ناآرامی‌های اجتماعی شود. با این حال، منتقدان نو-مالتوسی در مقابل، پاسخ دادند که علت‌های بسیار مهم دیگری برای نابودی زمین وجود دارد، از قبیل فناوری و به ­ویژه آلودگی هسته­ ای، آلاینده‌های انرژی، و حتی «تراژدی عوام[8]» - انگیزه‌های خودخواهانه افراد برای به‌حداکثر‌رساندن بهره ­برداری شخصی­ شان از منابع، بدون توجه به خیر اجتماعی عموم.

  این کتاب‌ها و نوشته‌های دیگر به نهادینه­ سازی ایده‌های توسعه پایدار در حوزه سیاست­ گذاری کمک کردند. درست چهار سال بعد از انتشار کتاب الریش، استدلال‌های نو-مالتوسی مجدد احیا شد، این بار با انتشار محدودیت­ های رشد[9] اثر اندیشکده جهانی باشگاه رم. با این حال، موضعی بسیار افراطی از منظر بحث­های زیست ­محیطی توسط نسلی جدید از نو-مالتوسی­ ها حفظ شد. فارغ از اتحاد و انسجام، این رویکرد افراطی با اتکا بر چندین موضع فلسفی استدلال می­کند که حفظ حیات وحش باید نقطه محوری هر نظریه­ پردازی درباره زندگی معاصر باشد. دو گروه­ بسیار برجسته در میان محیط­ زیست­ گرایان افراطی، هواداران بوم‌شناسی عمیق و صلح سبز هستند. صلح سبز شهرت خود را از طریق هدایت اقدامات رویارویی پرمخاطره به دست آورد- که آنها آن‌را «شاهدبودن» تلقی می­ کنند- برای متوقف‌کردن چیزی که آن را استثمار وحشیانه منابع طبیعی زمین و وضعیت انسان توسط منافع تجاری محسوب می­ کنند.

 در کل، نو-مالتوسی­ های افراطی بی­ اعتمادی عمیقی نسبت به شرکت ­های چندملیتی و اقدامات­ شان دارند؛ آنها نابودی محیط­ زیست را به رشد توسعه سرمایه­ داری در سرتاسر جهان ربط می­ دهند. به همین دلیل، این دیدگاه نابودی محیط زیست را نه فقط به حالت فراگیر اقدامات عامدانه انسان نسبت نمی دهد، بلکه همچنین آن را یکی از پیامدهای قوانین جبرگرایانه پیشرفته سرمایه ­داری به شمار می­ آورد. آنها از بررسی مجدد شیوه‌های تولید صنعتی و کاهش تدریجی الگوهای مصرف حمایت می­ کنند. بخش اصلی فعالیت‌های آنها در چهار حوزه «کمپین» قرار دارد: پسماند­های سمی، انرژی، مسائل هسته­ ای، و بوم ­شناسی اقیانوسی و زمینی.

اقتصاددانان توسعه هشدار می­ دهند که تعداد قابل ملاحظه جمعیت‌، درنهایت نرخ فقر را در میان کشورهای درحال‌توسعه بدون ظرفیت تولیدی کافی برای جذب تعدادی از تازه­ واردان به نیروی کار بالا می ­برد. هزینه‌های حمایت از سیاست­ های شبکه امنیت از قبیل آموزش و سلامت عمومی نیز می­تواند درآمد سرانه را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، برخی افراد بدبین معتقدند که توسعه‌نیافتگی، نتیجۀ سیاست­ های نادرست، رژیم­ های نهادی، و گرایشات مداخله‌جویان ه­ای است که به‌صورت نامناسبی مشاوره دریافت کرده ­اند.

نو-مالتوس­گرایی علاوه بر نقدهایی که به خاطر پیش­ بینی­ های جسورانه ­اش دریافت کرده، از طرف هر دو طیف سیاسی مورد نقد قرار گرفته است. محافظه ­گرایان تأکید می­ کنند که بسیاری از فرضیات مدل نو-مالتوس­گرایی نادرست است. برای مثال، آنها خاطرنشان می­کنند که تولید غذاهای ترکیبی عملاً وفور بیش از حد کالاهای اساسی را ایجاد خواهد کرد. این واقعیت که برخی از مردم، فقیر و گرسنه می­مانند به علت فقدان منابع نیست بلکه درعوض ریشه در شبکه‌های معیوب توزیع دارد. منتقدان گرایش سیاسی دیگر، از نو-مالتوس­گرایی به خاطر ناکامی در تبیین منافع طبقاتی انتقاد می­ کنند. آنها معتقدند که منافع سرمایه ­داری به‌طور نابرابری در راستای خطوط طبقاتی توزیع شده است، بنابراین، جمعیت به اندازه­ای که مقدار قدرت سیاسی در راستای مرزهای طبقاتی برای تأثیرگذاری بر سیاست گذاری انباشته شده است یک مسئله به شمار نمی ­رود.

همچنین نگاه کنید به: نرخ زادوولد؛ نظریه انتقال جمعیت؛ ناامنی غذایی و گرسنگی؛ رشد جمعیت.

منابع برای مطالعه بیشتر:

Barnes, Harry Elmer. 1969. An Introduction to the History of Sociology. Chicago: University of Chicago Press

Birdsall, Nancy, Allen C. Kelley, and Steven Sinding, eds. 2003. Population Matters: Demography Change, Economic Development and Poverty in the Developing World. New York: Oxford University Press

Gross, Matthias. 2004. “Human Geography and Ecological Sociology.” Social Science History 28:575–605

McCormick, John. 1989. Reclaiming Paradise: The Global Environmental Movement. Bloomington, IN: Indiana University Press

  [1]. Neo-Malthusians

[2]. Enrique S. Pumar

[3]. Essay on Population

[4]. Essay on the Principle of Population

[5]. Marquis de Condorcet

[6]. Paul Ehrlich

 [7]. The Population Bomb

[8]. The tragedy of the common

 [9]. Limits to Growth