پسماندهای خطرناک جزء ضایعات جانبی تولیدات صنعتی در جوامعی هستند که در آنها از مواد شیمیایی (برای مثال، اسیدها، باز­ها، هیدروکربن­های کلری) و موادی (فلزات سنگین برای مثال، جیوه یا رنگدانه رنگی) که سمی بوده استفاده زیادی می­شود که می­تواند منجر به مسمومیت و مرگ شود. طبق تعاریف رسمی پسماندهای خطرناک که توسط نهادهای حفاظت از محیط­زیست فدرالی و ایالتی رسماً اعلام شده است، این مواد حداقل باید یکی از این چهار ویژگی را داشته باشد: قابلیت احتراق، قابلیت خورندگی، واکنش­ پذیری، قابلیت سمی­شدن.

پسماندهای خطرناک می­توانند به مسئله اجتماعی شدیدی برای کلیه جوامع و جمعیت­های کوچک‌تر درون آن مبدل شوند. انباشت نامنظم پسماندهای صنعتی می­تواند مناطق ارضی بزرگ و زمین­های مسکونی مجاور را مسموم سازد، یا آب آشامیدنی یا سواحل شنا را آلوده کند، یا به‌طور بالقوه یا واقعی به انسان و دیگر جمعیت ­ها آسیب بزند. حتی زمانی که پسماند­ها در مکان ­های مخصوص انباشت پسماند قرار گرفته اند، برخی پسماند­ها می­توانند در آب‌های زیرزمینی و خاک حل شوند؛ فرایندی که با عنوان فروشویی[1]  شناخته شده است. زمانی که پسماندهای حل­ شده توسط رودخانه‌ها و امواج حمل می­شوند،  می­توانند جمعیت­ های دور از محل دفن پسماند­ها را به خطر بیندازند.

صنعت تنها منبع اصلی پسماندهای خطرناک نیست. پسماندهای خانگی از جمله رنگ‌ها، شوینده‌ها، روغن­ها، باتری‌ها و آفت­کش‌ها، حاوی عناصر احتراق ­پذیر، خورنده، واکنش ­پذیر و سمی هستند که در همه آنها به‌طور بالقوه ذرات خطرناک وجود دارد. بنابراین، هنگام بیرون‌گذاشتن آنها باید به‌طور خاصی مراقب بود و مصرف­ کننده باید به‌طور مداوم در مورد ایمنی در هنگام استفاده از این محصولات و همچنین رویه‌های صحیح بیرون‌گذاشتن آنها آموزش ببیند. بیرون‌گذاشتن نادرست این پسماندهای خطرناک، اغلب نتیجه ریختن آنها در فاضلاب­ها، روی زمین، یا مجرای فاضلاب یا آمیختن آنها با دیگر پسماند­هاست. این دفع نادرست می­تواند محیط­زیست را آلوده کرده و سبب تهدید سلامتی شود، به این جهت است که جوامع در ایالات متحده و دیگر ملل صنعتی، هم‌اکنون گزینه‌های متنوعی را برای دفع امن آنها فراهم کرده­اند.

در بیشتر موارد، در گذشته عموم مردم و حتی دانشمندان از مخاطرات بالقوه پسماندهای خطرناک آگاهی نداشته­اند. در طول بیشتر دوران صنعتی، مردم چندان توجهی به پیامدهای انباشت کلی و بدون جداسازی پسماند ضایعات جانبی معادن و کارخانجات نداشتند. تا اواخر دهه 1960، ظروف حاوی آفت­کش­ها، مواد خانگی عایق­دار حاوی آزبست، باتری‌های قدیمی ماشین و قوطی­ های رنگِ استفاده‌شده- که همه به‌شدت حاوی موادی خطرناک هستند- کاملاً به‌طور غیراصولی استفاده و دفع می­شد. مقداری از مواد سمی در کانتینرهای ناایمن در مکان­های عمومی پسماند یا حتی در مکان­های خالی حمل و دفع می­شد. شرکت­ های صنعتی دائماً پسماند­های سمی را در رودخانه‌ها و رودها دفن می­کردند، که منجر به صدمات طولانی‌مدت به گونه‌های گیاهی و حیوانی و به‌واقع انسان می­شد. در جهان درحال‌توسعه این شیوه‌های ناایمن اغلب ادامه دارد و خطر فزاینده­ای را متوجه اقیانوس­ های جهان و گونه‌های حیوانی می­سازد.

در ایالات متحده  تقریباً تا قبل از انتشار کتاب بهار خاموش[2]  اثر راشل کارسون[3] در سال 1962 آگاهی عمومی از  مواد و پسماندهای سمی وجود نداشت. کارسون با اتکای گسترده به مطالعات علمی جدید  درباره خطرات آفت­ کش­ ها و دیگر مواد شیمیایی سمی برای انسان و گونه‌های حیوانی  دیگر، خطرات حشره­ کش ­های د.د.ت[4] برای زنجیره غذایی زمین را نشان داد. مورد غم­ انگیز مسمومیت  گسترده روستاهای ماهیگیری مینی­ماتا[5]  در ژاپن در دهه 1950 و 1960 به جیوه، توجه جهان را به مسئله دفع پسماندهای خطرناک  و انباشت تفکیک‌نشده پسماندهای خطرناک توسط شرکت ­های خصوصی جلب کرد. با وقوع بحران  مسمومیت زیست­ محیطی در سال 1978 و شیوع گسترده معلولیت کودکان در هنگام تولد در جامعه  لاو کانال[6]  در ایالت نیویورک، نزدیک بوفالو، دولت فدرال مقررات مؤثری را برای شناسایی و اقدام  به پاکسازی نواحی آلوده و سمی ­شده توسط پسماند­های خطرناک تصویب کرد. کنگره در  واکنش به بلای لاو کانال، در سال 1980، قانون جامع واکنش، جبران و مسئولیت زیست­ محیطی[7]  را تصویب کرد، که عموماً با عنوان قانون سوپرفاند[8]  شناخته می­شود.

   قانون فدرال سوپرفاند جهت پاکسازی پسماندهای سمی در مکان­ هایی که دیگرگروه‌های مسئول توان پرداخت هزینه پاکسازی آن را ندارد، کمک مالی پرداخت می­کند. بودجه آن از مالیات ویژه بر نفت، مواد شیمیایی و دیگرصنایعی تأمین می­شود که به‌طور معمول مواد یا پسماندهای سمی را استفاده یا تولید می­کنند. قانون سوپرفاند همچنین اختیار فدرالی وسیعی را برای پاکسازی مواد خطرناک منتشرشده یا دارای احتمال انتشار که ممکن است سلامت عمومی یا محیط زیست را به خطر بیندازد، فراهم کرده است. اکثر (65 تا 70 درصد) مکان­های پسماند کنترل‌نشده آمریکا، مخازن پسماند و امکانات سالم­ سازی (از جمله محل­های دفن پسماند) یا املاک صنعتی قدیمی هستند. به‌طور معمول این املاک رها شده ­اند و عمدتاً، بیش از یک نوع آلاینده شیمیایی اصلی دارند. دسته دیگری از مکان‌های پسماندهای سمی در امکانات دولت فدرال در جاهایی از قبیل پایگاه‌های نظامی، زمین­ های آزمایش تسلیحات و مجتمع­ های انرژی هسته ­ای یافت می­شود.

رایج ­ترین موادی که از مکان­ های کنترل‌نشده پسماندهای خطرناک منتشر می­ شود  فلزات سنگین و حلّال­ های ارگانیک‌اند: سرب (95 درصد از مکان­ ها) تری کلروایتلین  (53 درصد)، کروم (47 درصد)، بنزن (46 درصد) و ارسنیک (45 درصد). سازمان حفاظت از  محیط زیست ایالات متحده آمریکا بیش از 15000 مکان را که واجد شرایط سالم­ سازی  سوپرفاند هستند مشخص کرد. در حدود 1400 مورد از این مکان­ها برای قرارگرفتن در فهرست  اولویت­ های ملی[9] پیشنهاد شده ­اند یا هم‌اکنون  در فهرست قرار گرفته ­اند. ارزیابی و سالم­سازی این مکان­ ها تحت مدیریت این سازمان  و با حمایت صندوق ملی سوپرفاند[10]  انجام می­گیرد. در زمان نگارش این مدخل، کنگره از تجدیدنظر در برخی از درآمدهای حاصل  از نفت و صنایع مربوطه کوتاهی کرده و دولت بوش برای نخستین ­بار در تاریخ اجرای این  برنامه، با واداشتن صنایع آلاینده به تأمین  بودجه برنامه پاکسازی پسماندهای سمی سوپرفاند، مخالفت کرده است.

 فشارهای ناشی از زندگی در مجاورت پسماندهای خطرناک در ایالات متحده و دیگر ملل صنعتی، به‌طور برابر توزیع نشده است. مکان­ های آلود­ۀ مستحقِ دریافت کمک‌های سوپرفاند در آمریکا معمولاً در مجاورت جوامع فقیر قرار دارند و اغلب ساکنان آنها اقلیت­ های قومی و نژادی هستند که معمولاً فرزندان زیادی دارند. بر اساس برآورد حاصل از تحقیقات انجام‌شده توسط سازمان حفاظت از محیط­ زیست ایالات متحده، تقریباً 11 میلیون آمریکایی در محدوده یک مایلی مکان آلوده‌شده­ای زندگی می­ کنند که برای دریافت کمک‌های سوپرفاند اولویت بالایی دارند و بین 3 تا 4 میلیون نفر از این افراد نوجوانان زیر 18 سال هستند. این مسئله آنها را با خطرِ قرارگرفتن درمعرض مواد شیمیایی سمی منتشرشده از این مکان­ها در هوا، آب‌های زیرزمینی، آب‌های سطحی و جوامع اطراف مواجه می­سازد. به علت اینکه کودکان به سرعت رشد می­کنند و بدن آنها سریع‌تر از بزرگسالان بافت­ های جدید می­سازد، به‌طور منحصر‌به‌فردی مستعد آسیب‌های بهداشتی ناشی از قرارگرفتن درمعرض مواد شیمیایی سمی در محیط­ زیست هستند.

سازمان حفاظت از محیط­ زیست ایالات متحده بیش از 1000 مکان از پسماندهای سمی را  در پایگاه‌های نظامی و محل‌های آزمایشی شناسایی کرده است و در سال 1997 اردوگاه ادواردز در ماساچوست را موظف کرد تا به سوزاندن  مهمات خاتمه دهد، زیرا مواد شیمیایی مهمات در آب  آشامیدنی همه نقاط کیپ­کاد [11]نفوذ کرده بود؛ مکانی که بیش از 500 هزار نفر تابستان را در آنجا سپری می­کردند.  در واکنش به این وضعیت، پنتاگون مکرراً، تقاضای وضع قانونی را کرده که بیش از 20  میلیون جریب از زمین­های نظامی را از بندهای کلیدی قانون هوای پاک[12]  و دو قانون فدرال در مورد دفع و پاکسازی پسماند­های سمی مستثنی می­کند. مقامات  دولتی محیط زیست به‌طور جدی مخالف وضع این قانون بودند؛ زیرا می­ترسیدند که [تصویب  و اجرای] این قانون در توانایی دولت­، برای اجرای قوانین زیست ­محیطی که از آب  آشامیدنی و نیز سلامت عمومی حفاظت می­کند، خدشه وارد سازد.

پسماندهای هسته­ ای به‌طور خاص خطرناکند و برخی از جدی­ ترین مسائل مربوط به دفع را ایجاد می­کنند. قرارگرفتن درمعرض رادیواکتویویته می­تواند سبب ابتلا به سرطان و معلولیت مادرزادی شود و نیز به‌طور بالقوه این امکان وجود دارد که ترورگرها از آنها استفاده کنند. پسماندهای هسته ­ای، محصول استفاده از فلزات رادیواکتیو در نیروگاه‌های هسته­ ای و تولید تسلیحات جنگی است. در سراسر جهان نیروگاه‌های هسته­ ای به پایان عمر عملی خود نزدیک شده­اند، به­ویژه در ایالات متحده، بیشتر این نیروگاه‌ها بر اساس مجوزهای خود به پایان زمان فعالیت مجازشان نزدیک شده­ اند. پایان جنگ سرد در دهه 1990 میراثی از پسماندهای رادیواکتیو موشک­های هسته­ای عمل‌نکرده بر جای گذاشت، اما بیمارستان­ها و مراکز تحقیقات هسته­ای نیز در تولید مقدار زیادی پسماندهای هسته­ای نقش دارند.

پسماندهای هسته­ ای به پسماند رادیواکتیو «سطح بالا» و «سطح پایین» دسته­ بندی شده ­اند. پسماند هسته ­ای سطح پایین شامل مواد به‌کاررفته برای مدیریت بخش­های به‌شدت رادیواکتیو راکتورهای هسته ­ای (یعنی لوله‌های خنک‌کردن آب و پوشش­ های ضد تشعشع) و پسماندهای عملیات پزشکی مثل درمان رادیواکتیو با اشعۀ ایکس است. سطح رادیواکتیویته در پسماند­های سطح پایین نسبتاً کم و دفع این مواد نسبتاً آسان است. ذخیره پسماند­ها برای یک دوره 10 تا 50 ساله به ایزوتروپ­ های رادیواکتیو در پسماندهای سطح پایین اجازه می­دهد تا از بین بروند، و در این زمان این نوع پسماند را می­توان همانند پسماندهای عادی دفع کرد. پسماندهای دارای سطح بالای رادیواکتیو از هسته راکتورهای هسته­ ای یا تسلیحات هسته­ای می­آیند. این پسماندها شامل اورانیوم، پلوتونیوم و دیگر عناصر دارای رادیواکتیو بالاست که در جریان شکافت ساخته می­شوند. بیشتر ایزوتروپ­ های رادیواکتیو در پسماندهای سطح بالا مقدار زیادی اشعه را ساطع می­ کنند و دارای نیمه-عمر به‌شدت طولانی هستند (برخی از آنها بیش از هزار سال) و پیش از آنکه این پسماندها به سطوح ایمن رادیواکتیویته برسند، دوره‌های گسترده­ای را ایجاد می­کنند. درنتیجه، تجهیزات دفع پسماندهای هسته­ای سطح بالا باید به‌شدت امن بوده و به‌خوبی حفاظت شود. تعداد کمی از شهرها و مناطق از اینکه، مناطق مجاور آنها به مکانی برای تجهیزات نگهداری پسماندهای خطرناک تبدیل شوند استقبال کرده ­اند. این موضوع، انتقال و دفع این مواد را به مسئله سیاسی کاملاً دشواری تبدیل کرده است.

همچنین  نگاه کنید به: محیط­زیست و آلودگی؛ محیط­زیست، انتقال پس­آب؛ نژادپرستی  زیست­محیطی؛ کیفیت آب   

Carson, Rachel. [1962] 2002. Silent Spring. Anniversary ed. New York: Mariner Books

Landrigan, Philip J., William A. Suk, and Robert W. Amler. 1999. “Chemical Wastes, Children’s Health, and the Superfund Basic Research Program.” Environmental Health Perspectives 107(6):423–71

McGowan, Keith. 2001. Hazardous Waste. San Diego, CA: Lucent Books

U.S. Environmental Protection Agency, Hazardous Waste Web Site. (http://www.epa.gov/osw/hazwaste.htm)

  [1]. Environment, Hazardous Waste

[2]. William Kornblum

[3]. leaching

[4]. Silent Spring

[5]. Rachel Carson

 [6]. DDT

[7]. Minamata

[8]. Love Canal

[9]. Comprehensive Environmental Response, Compensation, and Liability Act

[10]. Superfund Act

[11]. National Priorities List

[12]. national Superfund Trust

  [13]. Cape Cod

[14]. Clean Air Act