محیط¬زیست بخش مهمی از زندگی است که باید به بهترین شیوۀ ممکن از آن نگهداری و حفاظت شود، زیرا بدون محیط-زیست هیچ‌گونه زندگی وجود نخواهد داشت. مردم همیشه از محیط¬زیست برای پیشبرد اهداف خود استفاده کرده¬اند، اما این نیز می¬تواند منجر به آلودگی محیط¬زیست شود، که به‌نوبۀخود بر آلودگی جهان اثر می¬گذارد. به عبارت دیگر، انسان باید آگاهانه نگران محیط¬زیست باشد- اعم از هوا، آب، یا خاک- زیرا به همان اندازه که آنها بر محیط زیست اثر می¬گذارند، محیط¬ زیست نیز بر زندگی آنها تأثیرگذار است. جهت ارزیابی سلامت محیط¬زیست و اثرات آلودگی محیط¬ زیست ما باید به ابعاد مختلف محیط¬ زیست، هم به‌طور جداگانه و هم به چگونگی تعامل آنها با هم توجه کنیم. بحث از آلودگی محیط¬زیست تنها بخشی از [یک] مبحث کلی است. عنصر دیگر، ارزیابی دامنه اثرات منفی آن بر مردم است.

روندهای آلودگی

امروزه، آلودگی در مقیاسی وسیع و بدون سابقه در سرتاسر جهان اتفاق می¬افتد و عملاً هر کس و هر چیزی را تحت تأثیر قرار می¬دهد. ما می¬توانیم به‌بهترین‌شکل تغییرات افزایش آلودگی در قرن¬های بیستم و بیست‌ویکم را با توجه به چهار روند طولانی بفهمیم. نخست، در قرن بیستم آلودگی جهانی بیش از سه برابر افزایش یافته است، همراه با افزایش بیست برابری تولید ناخالص جهانی. این روند سبب افزایش تقاضا برای استفاده از سوخت¬های فسیلی و درنتیجه افزایش انتشار دی اکسید سولفور و اکسید نیتروژن در جو شده است. این ذرات منتشرشده، عناصر اصلی دود و عامل بارش باران اسیدی است.

دومین روند آلودگی طولانی‌مدت که در قرن بیستم شناخته شده، تغییرجهت از پیامدهای زیست¬محیطی فاحش به مسمومیت¬های خرد است. قبل از جنگ جهانی دوم، مسئله اصلی سلامت عمومی معطوف به دود و مسائل مربوط به گنداب¬ها بود. یکی از نمونه‌های آن، ایجاد مه کشنده بر فراز شهرک دونارا  در پنسیلوانیا در سال 1948 است که سبب بیماری هزاران نفر و مرگ 20 نفر شد. حتی تهدیدی در سطح خرد اما شوم¬تر از زمان ظهور فناوری هسته¬ای به وجود آمده است. در طلیعه عصر هسته¬ای، سلاح‌های شیمیایی، زیستی و هسته¬ای، و کاربردهای این فناوری‌ها در زمان صلح- از قبیل کودهای کشاورزی و تولید برق- منجر به توسعه و گسترش استفاده از مواد شیمیایی، زیستی و مواد رادیواکتیو شده و بنابراین مسئله ذخیره¬سازی پسماندها را برای نسل‌های آتی پدید آورده است.

سومین روند آلودگی زیست¬محیطی گسترش جهانی آن است. زمانی تصور می¬شد آلودگی، مسئله¬ای مربوط به کشورهای ثروتمند یا توسعه¬یافته¬تر باشد، اما حالا برای کشورهای کمترتوسعه¬یافته نیز مسئله¬ای جدی محسوب می‌شود. برای مثال، با انفجار صنعتی¬شدن در چین و هند، این کشورها مسئله آلودگی را در مقیاسی ملی تجربه کردند؛ که کیفیت زندگی هم ساکنان روستا و هم شهر را تهدید می¬کند. علاوه بر این، داده‌های ارائه‌شده از سوی نظام نظارت بر محیط¬زیست جهانی سازمان ملل  نشان می¬دهد که اکثر شهرهای اروپای شرقی بیشتر از شهرهای کشورهای توسعه‌یافته غربی به دی اکسید سولفور و ذرات دیگر آلوده هستند. در اصل، شهروندان کشورهای درحال‌توسعه به‌لحاظ قرارگرفتن درمعرض آلاینده‌ها، به-ویژه مواد شیمیایی سمی، در رتبه بالایی قرار می¬گیرند، بسیاری از این¬ آلاینده‌ها ساکنان مکزیک، هند و چین را تحت تأثیر قرار می¬دهند.

روند چهارم در آلودگی محیط¬زیست جهانی این است که چگونه آلوده¬سازی محیط¬زیست محلی به یک تهاجم جهانی به محیط زیست تبدیل شده است؛ همانند نشت نفت از اکسن والدز  در سال 1989، آتش‌گرفتن چاه‌های نفت در طی جنگ خلیج  (فارس) و فاجعه هسته¬ای چرنوبیل  در سال 1986. چنین حوادثی، علی‌رغم اینکه در یک منطقه جغرافیایی محدود رخ داده¬اند، اثرات زیست¬محیطی جهانی وسیع¬تری دارند.

توجه به مسائل زیست¬محیطی جهانی، در اجلاس زمین که در ریودوژانیرو  در سال 1992 برگزار شد، به اوج خود رسید. بحران‌های اصلی که در این اجلاس در کانون توجه بودند، تقلیل لایه استراتوسفر اُزن، تغییرات آب‌وهوایی، کاهش سریع جنگل¬های بارانی گرمسیری، کاهش تنوع زیستی، گسترش بیابان‌ها و کاهش ذخایر ماهیان را شامل می‌شد. در اوایل دهه 1990 دانشمندان مفهوم وسیع¬تری از تغییرات جهانی را برای مشخص‌کردن سطح اثراتی که انسان بر وضعیت محیط-زیست جهانی دارد و پتانسیل آنها برای تغییر پایدار عملکرد بوم¬نظام بر روی زمین به‌کار بردند. برای مقابله با مسئله¬ای که پیشتر ذکر شد، 116 نفر از رؤسای دولتی که در اجلاس سال 1992 شرکت داشتند، مجموعه¬ای از اصول و بیانیه‌های عمل با عنوان «دستورالعمل 21 » و مجموعه¬ای از پیمان¬های زیست¬محیطی در مورد تغییرات آب‌وهوا و تنوع زیستی و نیز بیانیه-ای در مورد اصول جنگل را تصویب کردند. برای تقویت دستورالعمل 21، مجمع عمومی سازمان ملل متحد کمیسیون توسعه پایدار  را ایجاد کرد. اگرچه پیشرفت کمیسیون توسعه پایدار جای سؤال دارد، این کمیسیون در راستای بهبود کیفیت محیط¬زیست در سطح جهان، هم‌راستا با دیگر سازمان¬ها، سازمان¬های غیردولتی بین¬المللی، اندیشکده‌های دولتی، انجمن‌های حرفه¬ای و علمی و اتحادیه اروپا کار می¬کند (برای مثال یک مجموعه).

آلودگی هوا

مهار آلودگی هوا به علت پتانسیلی که برای گسترش سریع در سطح منطقه¬ای وسیع دارد تقریباً غیرممکن است. آلاینده‌های بسیار مختلفی در هوا وجود دارد و اثرات آنها از آسیب‌های زیست¬محیطی تا مسائل سلامتی را شامل می‌شود. اثرات آلودگی بر لایه اُزن نمونه¬ای از آسیب¬های زیست¬محیطی است. لایه اُزن بخشی از جو است که به جذب تشعشات خورشید و بخشی از نور ماوراء بنفش که ازجمله، مسبب انواع مختلف سرطان پوست و آب مروارید چشم است، کمک می-کند. به علت اینکه موادی از قبیل آب دی اکسید کربن، کلروفلوروکربن¬ها، و دی اکسید سولفور (علت اصلی آلودگی¬ هوا) در هوا منتشر شده¬اند، لایه اُزن تحلیل می¬رود و ممکن است نابود شود. این آلاینده‌ها محصول فرعی صنعتی¬شدن، از قبیل احتراق سوخت فسیلی و خروج آن از ماشین¬ها و کارخانه‌هاست.

سازمان حفاظت از محیط¬زیست ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری و کاهش چندین عامل آلودگی هوا، از قبیل حمایت از تصویب قانون منع استفاده از سرب در گازوئیل در ایالات متحده گام¬هایی برداشته است. به‌علاوه، لایه الحاقی هوای پاک  در سال 1990 خواستار کاهش 50 درصدی آلایندهایی از قبیل دی اکسید سولفور تا سال 2002 در راستای تلاش برای کاهش حوادث آتی باران¬های اسیدی شده است. علی‌رغم اقدامات انجام‌شده، مسئله¬ای عمومی که سازمان محیط زیست آمریکا با آن مواجه شد، این بود که بسیاری از راهبردهای اعمال‌شده برای کاهش یک نوع آلودگی می¬تواند منجر به ورود یک آلایندۀ متفاوت به محیط¬زیست ‌شود.

خطر آلودگی هوا در این نیست که با چه سرعتی گسترش می¬یابد، بلکه در این است که چگونه دیگربخش¬های سیاره، از جمله لایه اُزن را تحت تأثیر قرار می¬دهد. جوّ، چنان بخش اساسی‌ای از محیط¬زیست است که متخصصان هم‌اکنون آن را به‌مثابه منبعی مثل زمین، جنگل‌ها و آب در نظر می¬گیرند.

آلودگی آب

همانند آلودگی هوا، آلودگی آب به‌سرعت در سطحی وسیع گسترش می¬یابد. آب سطحی و زیرزمینی هردو به‌مثابه منابع آب آشامیدنی عمل می¬کنند و هردو به شکلی منحصربه‌فرد از آلودگی متأثر می¬شوند. در یک حساب سرانگشتی کلی، آب‌های سطحی به دلیل شسته‌شدن محصولات جانبی و صنعتی‌شدن شدید رودخانه‌ها و حوزه‌های آبگیر دریاچه‌ها نسبت به آب‌های زیرزمینی آلوده¬ترند. اما، آلودگی آب‌های زیرزمینی عموماً شامل غلظت بیشتر مواد شیمیایی، به دلیل مقدار پایین تجزیه، ترکیب و رقیق‌شدن در زیر زمین است.

به دلیل اینکه آب‌های سطحی به‌راحتی دردسترس شرکت‌ها قرار دارد، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها بیشتر آلوده می¬شوند. اما، از آنجا که آب به‌طور دائم در جریان است، مواد خارجی در نواحی گسترده¬تر پراکنده می¬شوند و غلظت آلودگی کاسته می¬شود. آب‌های زیرزمینی با سرعت کمتری نسبت به آب‌های سطحی حرکت می¬کنند و نسبت به آب‌های سطحی با حجم بیشتری ذخیره می¬شوند. آب زیرزمینی توسط باد حرکت نمی¬کند و معمولاً درمعرض هوا قرار نمی¬گیرد و سبب راکد‌شدن منابع آبی (سفره‌های آبی) می¬شود. بنابراین، وقتی مواد شیمیایی یا مواد خارجی وارد ذخایر آبی می¬شوند، برخلاف آب‌های سطحی، رقیق یا اینکه در سطحی وسیع گسترده نمی¬شوند. گرچه درنهایت همه منابع زیرزمینی راهی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می¬شوند، آب آشامیدنی غالباً وقتی که همچنان در زیرزمین است و آلودگی در بالاترین سطح غلظت خود قرار دارد، تأمین می¬شود. درنتیجه، میزان آسیب وارده به افرادی که از آبِ این منابعِ زیرزمینی استفاده می‌کنند بیشتر است.

آب زیرزمینی به دلیل اینکه دردسترس قرار دارد و هزینه استخراج آن پایین است، یکی از گزینه‌های رایج و دردسترس صنایع و تبدیل‌شدن به آب آشامیدنی است. اما از سوی دیگر، گرچه آب زیرزمینی در نرخ بالاتری دردسترس قرار دارد، همانند آب‌های سطحی به‌سرعت تجدیدپذیر نیست. این وضع سبب می¬شود تا شرکت‌ها به هنگام استخراج آب‌های زیرزمینی با احتیاط عمل کنند، زیرا اگر بیش از حد از آن برداشت شود، در مدتی نامعلوم کل منبع تهی می¬شود.

منبع اصلی آلودگی آب ضعف در دفع پسماندهای صنعتی است، که اغلب منجر به آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی می¬شود. پسماندهای صنعتی عامل تولید بیش از 18 میلیارد گالن آب پسماند در طول روز و 800 میلیون پوند آلاینده به‌طور سالانه هستند. ساخت ناکافی مکان¬های دفع، از قبیل محل دفن پسماند و چاه‌های تزریق نیز در آلودگی آب نقش دارد. به چاه‌های تزریق که در اعماق زمین حفر شده¬اند، لوله‌هایی بتنی متصل شده است، این چاه‌ها فراتر از لایه زمین هستند یعنی جایی که مخازن آب زیرزمینی قرار دارند و بسیاری از صنایع ممکن است از آنها برای دفن پسماند استفاده کنند. آلودگی زمانی اتفاق می¬افتد که این لوله‌ها به طرز نادرستی ساخته شوند یا عمل کنند، بنابراین سبب نفوذ پسماندها به درون آب‌های زیرزمینی می¬شوند. بدون مراقبت بهتر، منابع آب آشامیدنی موجود نیز به‌واسطه عوامل بیماری¬زا که از منابعی از قبیل پس‌آب‌های تصفیه‌نشده، آب جاری در جدول‌ها و کشتی‌هایی که پس‌آب‌ها را به دورن آب تخلیه می¬کنند آلوده می¬شود.

آلودگی زمین

آلودگی زمین به‌طور تنگاتنگی با آلودگی آب به علت قرابت نزدیکش با منابع آب گره خورده است. بسیاری از منابع آلوده-کننده آب، ناشی از آلودگی واردشده به زمین است. منبع اصلی آلودگی زمین از عملکرد و ساخت ناکافی مکان‌های دفع پسماند از قبیل زمین¬های دفن پسماند و چاه‌های تزریق نشئت می¬گیرد. دفع ناکافی پسماندها به آلودگی زمین و درنتیجه آلودگی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن آب زیرزمینی منجر می¬شود. همچنین، تخلیه نادرست آلاینده‌ها در هوا (که می‌تواند منجر به باران اسیدی شود) می¬تواند به آلودگی منابع آب نیز منجر شود. سوزاندن پسماندها، شیوه¬ای از دفن پسماند به‌منزله جایگزینی برای امکانات دفن پسماندها در زمین نیز، در آلودگی هوا نقش دارد، زیرا سبب تولید ذرات آلودۀ معلق در هوا می¬شود و بقایای فلزات سنگین را برای دفع پسماند برجای می¬گذارد، که می¬تواند به آلودگی محیط¬زیست پیرامون منجر شود.

با این حال، مدیریت ضعیف پسماندها تنها بخشی از آلودگی کلی است که بر محیط¬ زیست اثر می¬گذارد.

 برخی از آلاینده‌ها که خاک را آلوده می¬سازند و به زندگی گیاهی صدمه می¬زنند، توسط آفت¬کش¬ها و علف¬کش¬هایی به وجود می¬آیند که ساختِ انسان است. اگرچه در اصل اینها برای اهداف کشاورزی استفاده می¬شوند، اما اگر مردم درمعرض غلظت بالای این آفت¬کش¬ها و علف¬کش¬ها قرار بگیرند، خطرناک است. در طول جنگ ویتنام، ایالات متحده علف¬کش-های قوی با نام رمزیِ عامل نارنجی  اختراع کرد، تا سایبان¬های جنگلی و گیاهانی را که نیروهای ویتنامی از آنها به‌عنوان پوشش استفاده می¬کردند تخریب کند. عامل نارنجی در تخریب زندگی گیاهی موفق بود اما بعدها اثرات آن در منطقه، به‌سختی بهبود یافت. بنابراین، تعداد کمی از گیاهان جدید چندین سال بعد از پاشیده‌شدن عامل نارنجی رشد کردند و ظاهراً احیای جنگل¬ها نیز چندین دهه طول کشید. استفاده از عامل نارنجی نه تنها اثرات طولانی‌مدت بر محیط¬ زیست داشت بلکه همچنین مردمی را که درمعرض آن بودند تحت تأثیر قرار داد؛ چنانچه بعدها این افراد، بیش از کسانی که درمعرض این ماده شیمیایی قرار نگرفته بودند، دچار مشکلات کبدی، سرطان و اختلال سیستم ایمنی بدن شدند.

درسی که باید گرفت مربوط به واقعیت¬های روابط متقابل میان اشکال مختلف آلودگی محیط¬زیست و وابستگی¬ متقابل بین انسان و محیط ¬زیست است. احتراق سوخت¬های فسیلی و دود کارخانه‌ها در آلودگی هوا نقش دارد. علف¬کش¬ها به گیاهان صدمه می¬زند، به‌گونه¬ای که سال¬ها طول می¬کشد تا دوباره بهبود یابند. آلودگی آب، متأثر از آلودگی زمین است، و آن نیز متأثر از دفع نادرست پسماندهاست. مردم باعث همه این آلودگی¬ها می¬شوند که نه تنها به محیط¬زیست بلکه همچنین به خودشان نیز آسیب می¬زند. می¬توان گفت که تقریباً هیچ¬کس، توان گریز از اثرات فراگیر آلودگی را ندارد. مردم در همه کشورها به بوم¬نظامی زمین و منابع آن وابسته¬اند. اگرچه همه مردم از آسیب به این منابع و نظام¬های بوم‌شناختی صدمه می¬بینند، ضرر آن برای مردم فقیر، کسانی که در کشورهای کمترتوسعه‌یافته زندگی می¬کند، زنان و کودکان و اقلیت¬های نژادی/ قومی، بسیار بیشتر است.

 جامعه نیازمند ترویج نگرشی فعالانه در برخورد با آلودگی محیط¬ زیست، به‌جای واکنش صرف به یک بحران زیست‌محیطی است. این موضوع زمانی که ثروتمندترین کشورها (ایالات متحده، کانادا، کشورهای اروپای غربی، ژاپن و استرالیا)، که تنها 22 درصد جمعیت جهان را دارند، به‌طور نامناسبی بیشترین سهم از منابع جهان را مصرف می¬کنند (در حدود 88 درصد از منابع طبیعی هر ساله، شامل 73 درصد از منابع انرژی جهان) دشوار خواهد بود. بهترین راه برای علاج آلودگی حذف عامل آن است. اگر مردم، به‌جای واکنش به بحران و تقلا برای جلوگیری از آلودگی گسترده کنونی، نخست دست به عمل زده و منابع آلودگی را حذف کنند، محیط¬زیست شانس بهتری برای بقا خواهد داشت.

همچنین نگاه کنید به: باران اسیدی؛ جنگل¬زدایی؛ بیابان¬زایی؛ بوم¬نظام؛ محیط¬زیست، پسماندهای خطرناک؛ محیط‌زیست، هرز¬آب¬ و هوپرورش (انباشتگی خورکه آب)؛ محیط¬زیست، انتقال پس¬آب؛ جرم زیست¬محیطی؛ تخریب محیط زیست؛ خطرات زیست¬محیطی؛ نژادپرستی زیست¬محیطی؛ سامان¬دهی آب؛ کیفیت آب؛ منابع آب.

منابع برای مطالعه بیشتر:

   Gardner, Gerald and Paul Stern. 1996. Environmental Problems and Human Behavior. Boston: Allyn & Bacon

             Hodges, Laurent. 1977. Environmental Pollution. New York: Holt, Rinehart & Winston

          McBoyle, G. R. 1973. “Meteorological Aspects of Air Pollution.” Pp. 36–48 in Ecological and Biological Effects of Air Pollution, edited by G. M. Woodwell. New York: MSS Information Corporation

             Moeller, Dade W. 2004. Environmental Health. 3rd ed. Boston: Harvard University Press

            Socha, Tom. 2006. “Air Pollution: Causes and Effects.” Retrieved September 19, 2007 (http://healthandenergy .com/air_pollution_causes.htm)

      Soroos, Marvin. 1999. “Global Institutions and the Environment: An Evolutionary Perspective.” Pp. 27–51 in

     The Global Environment: Institutions, Law and Policy, edited by N. Vig and R. Axelrod. Washington, DC: Congressional Quarterly Press

 Speth, James. 1998. Environmental Pollution: A Long-Term Perspective. Washington, DC: World Resource Institute of the National Geographic Society

      Stewart, John C. 1990. Drinking Water Hazards: How to Know If There Are Toxic Chemicals in Your Water and What to Do If There Are. Hiram, OH: Envirographics. U.S. Environmental Protection Agency. 2006. “Ozone Science: The Facts behind the Phaseout.” Retrieved September 19, 2007 (http://www.epa.gov/ozone/ science/sc_fact.html).

             Vancil, L. 1994. Agent Orange. Retrieved December 26, 2007 (http://www.vvvc.org/agntor.htm)