افزایش مدرن تعداد انسان­ ها از اواخر قرن هجدهم در اروپا و آمریکای شمالی شروع شد. از آن پس، رشد جمعیت[1]  به همه قاره‌ها گسترش یافت و سرعت گرفت؛ نخستین‌بار در سال 1800 تعداد جمعیت به یک میلیارد نفر رسید؛ رسیدن به دو، سه، چهار و پنج میلیارد نفر، به ترتیب 135، 35، 14، و 13 سال طول کشید و بین سال‌های 1987 تا 1999، فقط طی دوازده سال به شش میلیارد رسید. انتظار می ­رود جمعیت 6.5 میلیاردی امروز جهان همچنان به رشد ادامه دهد و قبل از تثبیت‌شدن در ادامه این قرن به 9.1 میلیارد برسد. این پیش­ بینی بر این دلالت دارد که جمعیت جهان بین سال 1750 تا 2050 بیش از 10 برابر رشد خواهد داشت و از 800 میلیون به 9.1 میلیارد نفر خواهد رسید.

انتقال جمعیت

همراه با فرایند توسعه که جوامع کشاورزی سنتی را به جوامع صنعتی مدرن تغییر می­ دهد، یک الگوی متمایز از رشد سکولار جمعیت و تغییرات جمعیتی ظاهر شده که «انتقال جمعیت[3]» نامیده می­شود. قبل از آغاز انتقال، به علت اینکه نرخ بالای مرگ‌ومیر کم‌وبیش بالا‌بودن نرخ زادوولد را به­ ویژه در جوامع سنتی جبران می ­کرد، رشد جمعیت نزدیک صفر بود. رشد جمعیت ‌بار دیگر در پایان دوران انتقال به صفر نزدیک شد، زیرا نرخ مرگ‌ومیر و زادولد هر دو در جوامع توسعه‌یافته مدرن به سطح پایینی رسیدند. در طی دوره میانی انتقال، رشد جمعیت مثبت است، زیرا نرخ مرگ‌ومیر از نرخ تولد کمتر شد. در طول دوره انتقال، حجم جمعیت به‌طور خاص حدود ده برابر رشد می­ کند.

تا اواسط قرن 18، آمارهای جهانی مرگ و زادوولد هر دو بالا بودند، تقریباً چهار درصد در هر سال، و نرخ رشد نزدیک صفر بود. در طی دوقرن و نیم گذشته، نرخ مرگ به‌طور پیوسته کاهش یافته است؛ سالیانه به زیر یک درصد تا سال 2000. نرخ زادوولد از زمان سطوح بالای تاریخی­ خود تا اوایل دهه 1970 اندکی تغییر کرد؛ زمانی که سقوطی شتاب ناک شروع شد و جمعیت­ شناسان انتظار دارند در دهه‌های آتی همچنان ادامه داشته باشد. نرخ جمعیت جهان در هر سال به اوج خود یعنی 2.1 درصد در اواخر دهه 1960 رسید؛ یعنی زمانی که نرخ ­های تولد و مرگ‌ومیر به ترتیب در 3.4 و 1.3 در هر سال متوقف شد. از دهه 1960 به بعد، نرخ رشد کاهش یافته و تقریباً به 1.1 درصد بین سال‌های 2000 تا 2005 رسیده است. برعکس، افزایش سالانه جمعیت جهان بعداً به اوج خود رسید و در آینده نیز بالا خواهد ماند (بالای 70 میلیون هر ساله تا حدود سال 2020)، زیرا کاهش آرام نرخ رشد به جمعیتی که تعداد اعضای آن به سرعت در حال افزایش است اعمال می‌شود. نیم‌قرن از 1970 تا 2020 بیانگر دوره­ای با سریع‌ترین گسترش تعداد انسان‌ها تاکنون بوده است که طی آن شاهد افزایش جمعیت به اندازه چهار میلیارد نفر خواهیم بود.

زمان­ بندی آغاز انتقال، مدت‌زمان مراحل متفاوت آن و سطوح نرخ­ های زادوولد، مرگ و رشد به‌طور گسترده در میان کشورها و مناطق مختلف فرق می­ کند. جهان توسعه‌یافته که شمال نیز نامیده می شود، نخست در اواخر قرن هجدهم با کاهش مرگ‌ومیر وارد انتقال جمعیت شد، و نرخ زادوولد در آن از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شروع شد. امروزه، شمال به پایان دوره انتقال جمعیتی رسیده و میانگین رشد نزدیک صفر است. دوره انتقال در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین که جنوب نیز نامیده می­شوند، نسبت به شمال بسیار دیرتر شروع شد. کاهش پایدار در نرخ مرگ‌ومیر تا آغاز قرن بیستم اتفاق نیفتاد و میزان زادوولد تا حدود سال 1970 بالا باقی ماند. از سال 1970، زادوولد در آسیا و آمریکای لاتین به‌شدت کاهش یافت، درحالی‌که نرخ زادوولد در آفریقا نسبتاً بالا باقی ماند.

جدول 1 روندهای گذشته جمعیت را از سال 1950 تا 2005 بر مبنای منطقه نشان می­ دهد. آسیا از قدیم تاکنون با دارا‌بودن بیش از نیمی از جمعیت جهان بزرگ‌ترین منطقه بوده است. در کل جمعیت جهان بین سال­ های 1950 تا 2005 میانگین 157 درصد رشد داشته است. در طول این دوره، آفریقا رشد بسیار سریعی را تجربه کرده (304 درصد)، و اروپا کندترین رشد را داشته است (33 درصد).

جدول 1

حجم جمعیت

بر مبنای منطقه

تخمین­ها

پیش­بینی

نسبت

1950

2005

2050

2050/1950

جهان

2.519

6.465

9.076

3.6

شمال

813

1.211

1.236

1.5

جنوب

1.707

5.253

7.840

4.6

آفریقا

224

906

1.937

806

آسیا

1.396

3.905

5.217

3.7

اروپا

547

728

653

1.2

آمریکای لاتین، کارائیب

167

561

783

4.7

آمریکای شمالی

172

331

438

2.5

اقیانوسیه

13

33

48

3.7

منبع: داده‌های جمع ­آوری شده از وب ­سایت سازمان ملل، 2005

دورنماهای آینده

سازمان ملل هر دو سال یکبار پیش ­بینی ­هایی را تا سال 2050 برای جهان، مناطق عمده آن و کشورهای مختلف منتشر می­کند. روندهای جمعیتی پیش­ بینی‌شده در میان مناطق جهان به‌طور وسیعی متفاوت هستند (نگاه کنید به: جدول 1). در سال 2005، جمعیت آسیا 3.9 میلیارد نفر است که انتظار می­ رود به 5.2 میلیارد در سال 2050 برسد. آفریقا با دارا‌بودن 0.91 میلیون نفر ساکن در سال 2005، انتظار می‌رود توسعه بسیار سریعی را در آینده تجربه کند و جمعیت آن تا سال 2050 دو برابر شود. آمریکای لاتین با دارا‌بودن جمعیتی برابر با 0.56 میلیون نفر در سال 2005 کوچکترین منطقه در جنوب به شمار می­ رود؛ این منطقه دارای الگوی رشدی مشابه آسیاست. روندهای پیش ­بینی‌شده برای دو منطقه اصلی در شمال بین 2005 تا 2050 متفاوت است: افزایش از 0.33 میلیون به 0.43 میلیون نفر در آمریکای شمالی، اما کاهش از 0.73 به 0.65میلیون نفر در اروپا. این روند واگرای منطقه ­ای نشان می­ دهد که تقریباً همه رشد آتی جمعیت در جنوب اتفاق می ­افتد، درحالی‌که شمال در کل تغییر اندکی را تجربه خواهد کرد. پیامد دیگر واگرایی گسترده رشد جمعیت این است که توزیع منطقه­ ای جمعیت به‌طور معنا­داری در طول زمان تغییر خواهد کرد. درحالی‌که سهم آسیا ( 60.8 درصد) و آمریکای لاتین (8.3 درصد) دستخوش تغییرات اندکی خواهد شد، سهم اروپا به‌شدت کاهش ( از 11.3 به 7.2 درصد) و سهم آفریقا به‌طور اساسی افزایش خواهد یافت (از 14.0 به 21.3 درصد). بین 2005 و 2050 سهم شمال از 18.7 به 13.6 درصد کاهش خواهد یافت.

شایان توجه است که رشد جمعیت در آفریقا علی‌رغم شمار زیاد مرگ به علت شیوع ایدز ادامه دارد. اثرات این بیماری همه‌گیر را می ­توان از طریق مقایسه پیش‌بینی جمعیت استاندارد برای آفریقا اندازه‌گیری کرد (که شامل اثرات بیماری همه‌گیر است)؛ همراه با یک پیش­ بینی فرضی که در آن مرگ‌ومیر ناشی از ایدز مستثنی شده است. اولی پیش ­بینی می­کند که جمعیت آفریقا از سال 2005 از 0.91 میلیون نفر به 1.94 میلیارد در سال 2050 برسد. دومی انتظار دارد که اندازه جمعیت در سال 2050 به 2.20 میلیارد نفر برسد. اختلاف 0.27 میلیون نفری بین پیش­ بینی با و بدون بیماری همه­ گیر به علت مرگ ناشی از ایدز و نیز عدم تولد فرزندان آنهاست. بیماری همه‌گیر به‌وضوح از طریق افزایش نرخ مرگ‌ومیر اثر زیادی بر رشد جمعیت دارد، اما انتظار می­ رود که نرخ زادوولد نسبت به نرخ مرگ‌ومیرِ ارزیابی‌شده برای نیم‌قرن بعد بالا بماند که بنابراین رشد مداوم و سریع جمعیت را تضمین می ­کند.

دلالت‌های سیاست گذاری

پیامدهای سیاست گذارانه روندهای فعلی جمعیت برای شمال و جنوب بسیار متفاوت است. در جنوب که اکنون پر جمعیت است، افزایش چند میلیارد نفر جمعیت در برابر تلاش­ های کنونی، برای کاهش فقر و دستیابی به توسعه پایدار ممانعت ایجاد خواهد کرد. نگرانی در مورد این پیامدهای ناگوار علت اصلی سرمایه ­گذاری­ های گذشته در تنظیم داوطلبانه خانواده و برنامه سلامت تولید مثل بوده است که به زوج­ ها کمک می­ کند تا از فرزندآوری ناخواسته اجتناب کنند. گسترش این تلاش‌ها می‌تواند به شکل سرمایه­ گذاری اجتماعی بر روی جوانان باشد‌برای مثال، آموزش دختران-که به جبران رشد آنی جمعیت کمک می­کند؛ علاوه بر اینکه، منافعِ مستقیمِ بسیاری برای کیفیت زندگی افراد به همراه دارد.

در شمال، پیامدهای بالقوه نامطلوب نرخ بسیار پایین زادوولد، سالمندی سریع و کاهش جمعیت، بحث ­های وسیعی را به راه انداخته اما اقدامات مؤثر اندکی را به همراه داشته است. از جمله گزینه‌های راهبردی فراوان برای تشویق فرزندآوری می‌توان به مراقبت­ های رایگان یا یارانه‌های کودکان، کاهش مالیات برای خانواده‌های دارای فرزند، مرخصی با حقوق برای والدین (هنگام تولد فرزندان) و مسکن یارانه ­ای برای زوج­ های جوان اشاره کرد. متأسفانه، تجارب مفید اندکی برای ارزیابی اثرگذاری بالقوه گزینه‌های مختلف وجود دارد. بی­ میلی بسیاری از دولت­ ها برای پیگیری سیاست­ های تشویق به فرزندآوری ناشی از عوامل متعددی است، از جمله: ناتوانی در مدیریت برنامه‌های داخلی تشویق به فرزندآوری و درعین‌حال پرداخت یارانه به برنامه‌های کاهش زادوولد در جهان درحال‌توسعه؛ بی‌میلی نسبت به مداخله در امور شخصی حق انتخاب در تولید مثل؛ هزینه زیاد مورد نیاز در اجرای یک مداخله مؤثر، و منافع حاصل از وجود مصرف ­کنندگان کمتر ولی ثروتمندتر منابع طبیعی برای محیط زیست جهان. با وجود این، نیاز مبرم به رسیدگی به این روندهای جمعیتی نامطلوب احتمالاً به اقداماتی قاطعانه ­تر در آینده نزدیک منجر خواهد شد.

همچنین نگاه کنید به: نرخ زادوولد؛ نظریه انتقال جمعیت؛ امید زندگی؛ نرخ مرگ‌ومیر.

منابع برای مطالعه بیشتر:

Livi-Bacci, Massimo. 2007. A Concise History of World Population. 4th ed. Oxford, England: Blackwell

Lutz, Wolfgang, Warren Sanderson, and Sergei Scherbov, eds. 2005. The End of World Population Growth in the 21st Century: New Challenges for Human Capital

Formation and Sustainable Development. London: Earthscan

National Research Council. 2000. Beyond Six Billion: Forecasting the World’s Population. Panel on population projections, John Bongaarts and Rodolfo Bulatao, eds

Committee on Population, Commission on Behavioral and Social Sciences and Education. Washington, DC: National Academy Press

Population Reference Bureau. 2007. World Population Data Sheet. Washington, DC: Population Reference Bureau

United Nations. 2004. World Population to 2300. New York: United Nations. Retrieved December 28, 2007 (http:// www.un.org/esa/population/publications/longrange2/ WorldPop2300final.pdf)

———. 2007. World Population Prospects: The 2006 Revision. New York: United Nations Population Division. Retrieved December 28, 2007 (http://esa.un.org/unpp)

 [1]. Population Growth

  [2]. John Bongaarts

  [3]. demographic transition