نشست «نقش هنرهای تجسمی در پیشبرد اهداف  دفاع مقدس با نگاهی به آثار طراحی، گرافیک و نقاشی» از سلسله نشست‌های تخصصی «سیاست هنر» و به همت پژوهشکده هنر، ۸ مهر ۱۴۰۲ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

 در این نشست سید حمید شریفی آل هاشم گرافیست، نقاش، مدرس دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد در گفتگو با سید  مرتضی دارابی پژوهشگر هنر و مدیر رسانه‌ای مرکز آموزش حوزه هنری به نقش  هنرهای تجسمی در پیشبرد اهداف دفاع مقدس پرداخت.

 سید حمید شریفی در ابتدای سخنان خود گفت: «لازم است برخی از مفاهیم را مشخص کنیم. منظور ما از هنر در این بحث، هنری است که جنبه الهی و توحیدی دارد و به تعبیری سمت و سوی غیر مادی دارد. اکثر هنرهای ما در دوره معاصر ویژگی‌های مادی در آن بارزتر است و اگر بخواهند متعالی شوند؛ جنبه انسانی پیدا می‌کنند. اینجا چون بحث هنر دفاع مقدس است باید بگویم که ما در تاریخ بشریت جنگ‌های زیادی داشتیم اما دفاعی که ما در این ۸ ساله داشتیم، ویژگی‌هایی دارد که آن را با جنگ‌های دیگر متمایز می‌کند. با برخی قرابت اما از اکثریت فاصله دارد. هنری هم که در این دوره ۸ ساله اتفاق افتاد، متناسب با این ویژگی‌ها است. طبیعتاً یکی از ویژگی‌هایی که هنر دارد این است که بهترین زبان تجلی خصوصیت‌ها و ویژگی‌های متجلی در رفتار و زندگی انسان است. اگر قرار باشد گذشت، ایستادگی، پایداری و مقاومت را ثبت و ضبط کنیم، بهترین زبان بیان، هنر است.»

 عضو هیئت علمی دانشگاه در پاسخ به این سؤال که نگاه هنرمندان به جریان دفاع مقدس مخصوصاً در هنر گرافیک چگونه بود؟ گفت: «یقیناً جنگ همراه با خشونت و ویرانی است. همانطور که خداوند در آیات قرآن به صراحت می‌گوید راحتی را در درون سختی گذاشته‌ام. فهم من از راحتی «متعالی شدن و رشد» است. انسان اگر قرار باشد رشد کند در سختی است که رشد می‌کند. جنگ ما ناخواسته بود. ما دفاع کردیم نه جنگ. این ماهیت استکبار بود که برای حفظ منافع خود جنگی را آغاز کرد اما در این سمت مردم ما ایستادند و مقاومت کردند و در این مقاومت پخته شدند و صفاتی بروز پیدا کرد که جنبه‌های الهی داشت و انسان‌هایی بروز پیدا کردند که تا قبل از این آنها را در تاریخ و داستان می‌دیدیم. جنگ یکی از موضوعاتی است که هنرمندان خیلی به آن رغبت دارند. در دفاع مقدس این ویژگی متمایز است. چون این جنگ فقط برای حفظ خاک و ناموس و کشور نبوده است؛ بلکه بالاتر از این‌ها بوده، زیرا رزمندگان و مردم نمی‌خواستند حقیقت ناب اسلام از بین برود و خدشه‌دار شود. پس در آن دوران شرایط و فضا بسیار با الان متفاوت بوده است. برای همین است که حضرت آقا تأکید دارند که با آثار هنری عمق ماجرای دفاع مقدس بیان شود. در اینجا سؤالی پیش می‌آید که چرا ما در عرصه هنرهای تجسمی دفاع مقدس موزه هنری نداریم؟ موزه هنر انقلاب و دفاع مقدس از چند تانک، توپ و سنگر تشکیل شده است. اما این‌ها بیان­کننده فضای حقیقی دفاع مقدس نیستند. اینکه آن رزمنده کی بوده؟ به چی فکر می‌کرده؟ و چه تصور و باوری داشته را نگفته است. این‌ سؤالات فقط با آثار هنری بیان می‌شود. هنرمندی که با این فضا مواجه می‌شد طبیعتاً از این فضا بهره می‌برده و هنرش تأثیر می‌گرفت و در آثارش تجلی پیدا می‌کرد. امروزه امکانات دیجیتال و فضای مجازی بسیار است و نبودن برخی از این سختی‌ها ما را دچار رفتار سهل ممتنع کرده است. زیرا فکر می‌کنیم کار هنری داریم می‌کنیم؛ اما هنر چیزی فراتر از جزئیات کار است.»

 این نقاش و گرافیست در بیان اینکه راز ماندگاری یک اثر هنری چیست؟ گفت: «بنده اعتقاد دارم هر اثر هنری یک کالبد دارد. در ادبیات، موسیقی، تجسمی و سینما این کالبد وجود دارد. زیبایی­شناسی و اجرای دقیق آن کالبد را می‌سازد. ولی بخشی هم دارد که به این کالبد جان می‌دهد. آن جان از کجا می‌آید؟ اگر قرار است هنری بماند و ماندگار شود باید دارای جان و زنده باشد و اگر هر هنرمندی نسبت به ظرفیت و توانش این کار را کرد هنرش ماندگار شده است. هنری که جان دارد نفوذ دارد؛ مثل اشعار مولوی و حافظ. اگر هنرمند از جان خودش می‌خواهد در اثر هنریش بگذارد؛ باید خودش به آن درجه و توانایی و آن صفات برسد. اگر فردی خدادار، حق­مدار، حقیقت‌خواه و عدالت­دوست نباشد نمی­تواند جان خود را درک کند. پس چگونه می‌تواند جان خود را در اثر هنریش بگذارد؟ ما در هنر هرچه جلوتر می‌رویم و هنرمند هرچه کمال پیدا می­کند؛ توانمندی‌اش ارتقا پیدا می‌کند، متعالی‌تر می‌شود و سادگی، صمیمیت و بی­پیرایگی در اثرش موج می‌زند. زیرا می‌خواهد حقیقت عالم را بیان کند. هنرمند ما در دوران دفاع مقدس به برکت عطر و بوی آن فضا و نفس شهداست که آن آثار را خلق کرده این حقیقت در آثار دفاع مقدس دیده می‌شود.»

بابایی رئیس پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات از دکتر شریفی پرسید: «این آثار هنرهای تجسمی دفاع مقدس در چه مکان­هایی نگهداری می‌شوند تا برای دیدار و نشان دادن این آثار به دیگران فتح بابی شود؟ وی گفت: «حوزه هنری یکی از محل‌های اصلی و مراکز جدی عرصه هنر انقلاب دفاع مقدس است. بنیاد شهید، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس، سپاه پاسداران، روایت فتح، انجمن هنرهای تجسمی دفاع مقدس و مجموعه‌های شخصی هنرمندان، محل نگهداری این آثار هنری است البته این امر متعلق به یک نهاد و سازمان نیست. شهرداری‌ها و وزارتخانه‌ها می‌توانند کمک کنند. چون این آثار فقط جنبه هنری ندارد جنبه‌های گردشگری، اقتصادی و اجتماعی نیز دارد. آقای حبیب صادقی دیگر در بین ما نیست. عزیزی که آثار بسیار ارزشمندی را خلق کرد از دست ما رفت. مانند آقای مجید حسینی­راد که هنر شرق و غرب را می‌شناخت و نظریه­پرداز بود؛ کمتر داریم. ابوالفضل عالی دیگر در بین ما نیست. چقدر افرادی داریم که دوست دارند پیرامون این آثار هنری کارهای پژوهشی کنند. چقدر مراکز علمی و دانشگاهی ما با دیدن این آثار می‌توانند مسیرشان را درست بروند. گردشگرانی که دوست دارند این آثار را از نزدیک در یک جا و مکان ببینند.»

شریفی آل‌هاشم به موضوع هویت­سازی در جریان گرافیک پرداخت و گفت: «همانطور که انقلاب ما در تمام شئونات زندگی مردم اتفاقی به نام معجزه را رقم زد، در عرصه هنر هم این اتفاق افتاد. ما آن روزگار گرافیک و سینمایی شبیه امروزه نداشتیم؛ اما پس از انقلاب فارغ­التحصیلان رشته هنر بسیار زیاد داریم. مرتضی ممیز تا قبل از پیروزی انقلاب، مرتضی ممیز نبوده است. مراکز دانشگاهی در محبوبیت و مشهوریت در عرصه هنر تأثیرگذار است؛ اما کافی نیست. اصل خود آدم است. مطالعه با دیدن، تجربه، تحلیل و تکرار باید باشد. طبیعتاً هویت ما وقتی تغییر می‌کند در بخش سیاسی و اجتماعی و هنری هم باید تغییر کند. اولین پرسش برای هویت این است که: «ما کی هستیم؟» که پاسخ را باید در کتاب‌ها، آثار هنری، کتیبه‌ها، کاشی‌گری‌ها، چاپ سنگی‌ها و ... جستجو کنیم و می‌بینیم چه گذشته‌ای داشتیم؟ این مبنای کار هنرمند می‌شود و زبان و بیان خودش را پیدا می‌کند و این راه باید ادامه پیدا کند. هویت اینگونه شکل می‌گیرد. اثر هنری هرچه عمیق‌تر شود کامل­تر می‌شود. مثل دانه‌های روغنی که وقتی تحت فشار قرار می‌گیرد پالایش می‌شود.»

 این هنرمند هنرهای تجسمی دفاع مقدس در پاسخ به سؤال اینکه «کدام کارشان اولین اثر در حوزه دفاع مقدس بوده که در جریان جنگ شکل گرفته است؟» گفت: «زیست بچه‌های هنرمند جریان انقلاب زیست جمعی بوده که در آن امر و نهی و برتری‌طلبی نبوده است. همه کنار هم بودند. با هم همفکری و رفاقت می‌کردند. غصه هم را می‌خوردند و نگران هم بودند. این طهارت باطنی باعث می‌شود که فعل دیگری را رقم بزنیم. در آن روزگار گمنامی ارزشمند بود، الان شهرت ارزش دارد. راهکار برای این امر این است که ما به مبناهای اصلی خودمان برگردیم. مراکز هنری علمی باید متوجه شوند کجا هستند؟ متأسفانه کسانی که سیاستگذار هستند و مدیرند، متعلق به اهالی فرهنگ و هنر نیستند. چرا کسی از آثار هنری فردی مثل مرحوم عالی که همه وجودش مانند شهداست بهره نمی‌برد؟ خروجی‌های ما باید درست باشد. برخی از معلم‌های ما ویژگی‌های ابتدایی معلمی را ندارند. بسیاری استادان هنری هنرمند خوبی هستند؛ اما معلم خوبی نیستند. بسیاری از دانشگاهیان الان خلق اثر هم نمی‌توانند بکنند چه برسد به معلمی. ما در عرصه سینما، تجسمی ، نقاشی و غیره خبرنگار تخصصی داشتیم. اما الان نداریم. این‌ها آسیب‌های جامعه است. امیدواریم با ورود افراد که دوست دارند آسیب­شناسی کنند فرصت نقد و بررسی را فراهم کنیم و بدانیم ضرورت جامعه ما الان چیست و هر کس در حیطه شخصی خودش به این امر بپردازد.»

شریفی آل هاشم در پاسخ سؤال رئیس پژوهشکده هنر که «در بین هنرمندان دهه ۶۰ حال گسترده‌ای در شکل‌گیری اثر هنری وجود داشته است. اما آیا صحنه‌ای در لحظه وجود داشت که بر هنرمند اثر بگذارد؟» پاسخ داد: «در تمام جامعه فضای جنگ و دفاع موج می‌زد. گاهی ما به صورت جمعی به منطقه جنگی برای بازدید و کارکردن می­رفتیم و رزمنده‌ها را از نزدیک می­دیدیم و این فضای کار را تقویت می‌کرد. برخی از شهدا روی هنرمندان بسیار تأثیر داشتند. مثلاً شهید حسن جعفربیگلو جزو فرماندهان اطلاعات عملیات بود که خودش دست به نوشتن داشت. امثال این­ها تأثیرگذار بودند. هنرمندان در گوشه خلوت نبودند در مراوده با رزمندگان و شهدا بودند و در بطن جامعه حضور داشتند.»

عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد سخنان خود را با پاسخ به این سؤال که «تأثیرات این آثار هنری در پیشبرد اهداف دفاع مقدس چیست؟» گفت: « ما در برابر دشمنی دفاع می‌کردیم که مختصات و ویژگی‌هایی داشت که آن را پنهان می‌کرد و یکی از کارهای هنرمندان، آشکار کردن ویژگی‌های دشمن بود. یکی از موارد دیگری که در پیشبرد اهداف دفاع مقدس مؤثر است آن است که کسانی که در این دفاع حضور پیدا کردند دارای چه نوع ویژگی‌هایی بودند؟ این ویژگی‌ها و اطلاعات در آثار هنری بیان می­شود. اگر این آثار نبود؛ نمی‌شد با قطعیت این ویژگی‌ها را بیان کرد. امیدوارم این آثار در معرض دید همگان قرار بگیرد تا ما ببینیم چه شگفتیی‌هایی را می‌توانیم در این آثار ببینیم. به معرفت‌ها و مظلومیت‌های بچه‌های جنگ پی ببریم و حقیقت وجودی رزمندگان ما که به دنبال آن نگاه حق­مدارانه دفاع از حقیقت بودند، پی ببریم. مردم با تمام ابعاد وجودشان در برابر دشمن ایستادگی کردند و تمام اقوام و زبان‌ها کنار هم بودند. در آثار هنری این مختصات  بیان شده و اهداف دفاع مقدس را کمک کرده است. حتی زمانی که در دل این ۸ سال دفاع بودیم، وقتی رزمنده‌ها آثار هنری را می‌دیدند خود وجودی‌شان را در اثر می‌دیدند و برایشان تقویت روحیه بود. پس این آثار در جبهه‌ها هم تأثیرگذار بودند. همانطور وقتی در سطح شهر به صورت نقاشی­های دیواری بزرگ تکثیر می‌شدند.»

گزارش از: محبوبه حاجی پروانه